|
Tarkibiy ishsizlik – ishsizlikning bu turi iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishlariga, demak, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning tarkibiy o‘zgarishiga bog‘liqdir.
Ma’lumki, mehnatga bo‘lgan talab hosilaviy xarakterga egadir. U mazkur mehnat turi qaysi tovar yoki xizmatni ishlab chiqarishda yoki ko‘rsatishda qo‘llanilsa, shu tovar yoki xizmatga bo‘lgan talabga bog‘liqdir. Demak, iqtisodiytdagi tarkibiy o‘zgarishlar ishchi kuchiga bo‘lgan talabda ham tarkibiy o‘zgarishlar yuz berishiga olib keladi.
Masalan, biror bir tarmoq tarkibiy inqirozda bo‘lsa, shu tarmoq xodimlarining mehnatiga bo‘lgan talab ham keskin qisqaradi. Ayni paytda mehnatga bo‘lgan talab avvalgi darajada qolib, mehnatga bo‘lgan talabdan orta boshlaydi, natijada tarkibiy ishsizlik vujudga keladi.
Tarkibiy ishsizlik haqida so‘z ketganda, odatda eskirgan kasb egalariga xos bo‘lgan ishsizlik misol qilib keltiriladi. Ular «o‘layotgan» tarmoq vakillari bo‘ladilar yoki ishlab chiqarishning boshqa omillari ta’sirida siqib chiqariladilar. Masalan, mehnatning o‘rnini kapital bosishi mumkin, natijada mehnatga bo‘lgan talab susayadi.
Tarkibiy ishsizlik tushunchasiga «tirik», lekin muammolarga duch kelgan tarmoqlardagi tarkibiy inqirozlar oqibatida vujudga keladigan ishsizlikni ham kiritish lozim. Masalan, konversiya oqibatida Rossiyadagi ushbu tarmoqlarning ko‘plab ishchilari tarkibiy ishsiz bo‘lib qoldilar.
Friksion va tarkibiy ishsizlikning umumiy jihati shuki, ularning ikkovi ham har qanday mamlakatning iqtisodiyotida muqarrar ravishda vujudga keladi. Bunda friksion ishsizlik darajasi qiymati mehnat bozoridagi aholining ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyat darajalarini, tarkibiy ishsizlikning ko‘rsatkichi esa tarkibiy o‘zgarishlar darajasini xarakterlaydi.
Shuningdek, friksion va tarkibiy ishsizlik o‘rtasida tafovutlar ham bor.
Birinchidan, tarkibiy ishsizlik friksion ishsizlikka nisbatan uzoqroqqa cho‘ziladi, chunki tarkibiy inqirozlarni qisqa muddat ichida bartaraf qilish qiyin.
Ikkinchidan, tarkibiy ishsizlarning tarkibi barqarorroq bo‘lib, bu mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni keskinlashtiruvchi ziddiyatli guruhlarning shakllanishiga olib kelishi mumkin.
Uchinchidan, agar friksion ishsizlar uchun qayta o‘qitish – ularning o‘z ishi bo‘lsa, tarkibiy ishsizlar, agar ular tarkibiy inqiroz mobaynida ish topishni rejalashtirgan bo‘lsalar, majburiy qayta o‘qitishga muhtojdirlar.
To‘rtinchidan, ko‘ngilli, friksion ishsizlikdan farqli ravishda, tarkibiy ishsizlik har doim majburiy xarakterga egadir.
Umuman, tarkibiy ishsizlik – butun mamlakat uchun ham, ishsizlikning ushbu toifasiga mansub bo‘lgan shaxslar uchun ham friksion ishsizlikdan ko‘ra og‘irroq holatdir.
Friksion va tarkibiy ishsizliklarning yig‘indisi tabiiy ishsizlik deb ataladi.
«Tabiiy ishsizlik» atamasi ushbu darajaning me’yorda ekanligini, iqtisodiyotga ichdan xos ekanligini ta’kidlash uchun ishlatiladi. Bu ishsizlikning eng yaxshi darajasidir. Bir tomondan, uning darajasi resurslarning bandlik muammosi haqida gapiradigan darajada yuqori bo‘lmaydi, ikkinchi tomondan, u mehnat bozorining moslashuvchanligini ta’minlash va sog‘lom raqobat elementlarini hosil qilish uchun yetarlidir.
Tabiiy ishsizlik – ishchi kuchining zarur hollarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan zaruriy zahirasidir.
Ishsizlikning tabiiy darajasi ba’zan to‘liq bandlik yoki ishsizlikning nolga teng darajasi deb ataladi. Ushbu ta’rifda ishsizlikning mazkur darajasi potensial YaIMga, ya’ni to‘liq bandlik holatidagi YaIMga erishish imkonini berishi ta’kidlanmoqda. Uni grafik shaklda iqtisodiyotda resurslarning, shu jumladan, mehnat resurslarining to‘liq bandlik darajasini xarakterlovchi jami taklif egri chizig‘ining vertikal qismida ko‘rish mumkin (12.3-rasm).
Ishsizlikning tabiiy darajasi shuningdek ishsizlikning inflyatsiyani tezlashtirmaydigan darajasi (NAIRU - not-accelerating-inflation-rate-of unemployment) deb ham ataladi. Bu nom mashhur maqsadlar dilemmasining - inflyatsiyaga qarshi kurash yoki ishsizlikka qarshi kurash muammosining tahlilidan ham kelib chiqadi. Qisqa muddatli oraliqlarda bu ikk vazifani bir paytda bajarishning imkoni yo‘q.
Agar hukumat inflyatsiyaga qarshi kurash vazifasini qo‘ysa, cheklash siyosati olib boriladi. U esa ishlab chiqarishni sekinlashtirishga olib kelib, oqibatda ishsizlikni kuchaytirib yuboradi.
Agar hukumat ishsizlikka qarshi kurash vazifasini qo‘ysa, rag‘batlantirish siyosati olib borilib, u esa inflyatsiyaga olib keladi, ya’ni ishsizlik ham, inflyatsiya ham bir paytda past darajada bo‘la olmaydi. Biroq, agar ishsizlikning iqtisodiyotga xos bo‘lgan tabiiy darajasi haqida gap ketsa, bunday o‘zaro bog‘liqlik kuzatilmaydi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi zarurdir. Bu ishsizlikning eng past va ayni paytda inflyatsiyaga mutlaqo ta’sir qilmaydigan darajasidir. U mehnat bozorining ichki ehtiyoji sifatida inflyatsiyani tezlashtirmaydi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi o‘zining muayyan ko‘rsatkichlariga egadir. Rivojlangan mamlakat uchun ishsizlikning tabiiy darajasi o‘rtacha 4-5 foizni tashkil qiladi. Bu baho o‘zgarib turadi, chunki ishsizlikning tabiiy darajasiga bir qator omillar ta’sir qiladi:
♦ davlatning ijtimoiy siyosati (yuqori ijtimoiy nafaqalar friksion ishsizlikning o‘sishi hisobiga tabiiy darajani oshiradi: kishilar uzoqroq muddatgacha ishsiz bo‘lib qola oladilar);
♦ aholining bandlikka moyilligini ko‘rsatuvchi ruhiy kayfiyatlari (bu tarixiy, milliy, mintaqaviy xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin);
♦ kasaba uyushmalarining mavqei (pozisiyalari) - (kuchli kasaba uyushmalari mehnat bozoriga davlatning yuqori ijtimoiy nafaqalaridek ta’sir ko‘rsatadi);
♦ ishchi kuchining demografik tarkibining o‘zgarishi (ishchi kuchi tarkibida ayollar va yoshlar ko‘payib bormoqda, vaholanki ular friksion ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan shaxslardair: tug‘ruq ta’tillari, o‘qitish va hokazo).
Biroq amalda ishsizlik tabiiy darajadan yuqori bo‘lishi mumkin. Bu esa siklik (davriy) ishsizlik mavjudligini ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
