|
O’zbek tili lug’atining boyish manbalari
O’zbek tili so’z boyligi hayot, fan, texnika, san‘atning taraqqiyoti bilan bog’liq holda yildan-yilga boyib bormoqda. Boyish, asosan, ikki manbaga asoslanadi:
O’zbek tilining ichki imkoniyatlari (ichki manba).
Bunda ko’pincha so’z yasash orqali yangi so’zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, namunali, ijarachi, vazirlik, tinchliksevar, guldasta, MDH, O’zMU va b.
Shevalardan so’z olish ham ichki manba hisoblanadi: oyi, bolish, dugona, et (gO’sht).
Boshqa tillardan so’z olish (tashqi manba). O’zbek halqi qadim zamonlardan buyon boshqa halqlar bilan aloqada bo’lib kelgan. Bu tilimizda ham aks etgan. O’zbek tiliga boshqa tillardan kirgan quyidagi so’zlarni misol qilib keltirish mumkin:
arabcha: kitob, maktab, ma’no, harakat, sanoat muomala, doim, me’da, a’lo, san’at, asosiy,ommaviy, oddiy, milliy, abadiy, ammo, biroq, balki, va, lekin, vaholanki (O’zbek tilidagi arabcha so’zlar ko’proq ot va sifat turkumiga tegishli bo’lib, ularning belgilari quyidagilardir: ikkita unli yonma-yon keladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; ayirish belgisi (‘) ishtirok etadi: ma‘no, qal‘a; ko’pincha yumshoq h tovushi qatnashadi; -iy, viy qo’shimchalarini olib yasalgan bo’ladi).
fors-tojikcha: barg, anor, korxona, nodon, dono, kamtar, tilla, kaptar, dasturxon, dastro’mol, poydevor, poyafzal, darhol, darvoza, xursand, farzand, dO’st, gO’sht, sust, past, g‘isht (KO’rinyaptiki, fors-tojikcha so’zlarda poy, dast, dar kabi qismlar qatnashyapti, so’zlar oxirida jarangsiz undoshlardan keyin t, jaranglidan keyin d tovushlari ishtirok etayapti).
mO’g’ulcha: tuman, navkar, yasoq..
uyg’urcha: manti, lag‘mon, manpar.
xitoycha: choy (xitoy tilida tsay deyilar ekan).
ruscha: stol, stul, ruchka, samolyot, parovoz, paroxod, pulemyot, pero, chO’t (schyot).
Rus tilidan olingan so’zlar orasida asli kelib chiqishi boshqa tillarga xos so’zlar ham bor: buxgalter, soldat, tank, shtab (nemischa), palto, triko (franso’zcha), klub, futbol (inglizcha), tomat, limon (ispancha).
Boshqa tillardan O’tgan so’zlar olinma (O’zlashma) so’zlar deyiladi. O’zbek tilidan ham boshqa tillarga so’zlar O’tgan: O’rik, anjir, somsa, (ruscha: uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yeralash (aralash), utyug (O’ti yo’q) kabi so’zlarning ham rus tiliga O’zbek tilidan O’tganligi isbotlangan. Hozirgi paytda O’zbek tilida ishlatilayotgan bekat so’zi ham yevropa tillarida piket tarzida Qo’llanayotganligi fanga ma‘lum.O’zbek tili lug’atining boyish manbalari
O’zbek tili so’z boyligi hayot, fan, texnika, san‘atning taraqqiyoti bilan bog’liq holda yildan-yilga boyib bormoqda. Boyish, asosan, ikki manbaga asoslanadi:
O’zbek tilining ichki imkoniyatlari (ichki manba).
Bunda ko’pincha so’z yasash oro’ali yangi so’zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, namunali, ijarachi, vazirlik, tinchliksevar, guldasta, MDH, O’zMU va b.
Shevalardan so’z olish ham ichki manba hisoblanadi: oyi, bolish, dugona, et(gO’sht).
Boshqa tillardan so’z olish (tashqi manba). O’zbek halqi qadim zamonlardan buyon boshqa halqlar bilan aloqada bo’lib kelgan. Bu tilimizda ham aks etgan. O’zbek tiliga boshqa tillardan kirgan quyidagi so’zlarni misol qilib keltirish mumkin:1) arabcha: kitob, maktab, ma’no, harakat, sanoat muomala, doim, me’da, a’lo, san’at, asosiy,ommaviy, oddiy, milliy, abadiy, ammo, biroq, balki, va, lekin, vaholanki ( O’zbek tilidagi arabcha so’zlar ko’proq ot va sifat turkumiga tegishli bo’lib, ularning belgilari quyidagilardir: ikkita unli yonma-yon keladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; ayirish belgisi (‘) ishtirok etadi: ma‘no, qal‘a; ko’pincha yumshoq h tovushi qatnashadi; -iy, viy qo’shimchalarini olib yasalgan bo’ladi) 2) fors-tojikcha: barg, anor, korxona, nodon, dono, kamtar, tilla, kaptar, dasturxon, dastro’mol, poydevor, poyafzal, darhol, darvoza, xursand, farzand, dO’st, gO’sht, sust, past, g‘isht (KO’rinyaptiki, fors-tojikcha so’zlarda poy, dast, dar kabi qismlar qatnashyapti, so’zlar oxirida jarangsiz undoshlardan keyin t, jaranglidan keyin d tovushlari ishtirok etyapti); 3) mO’g’ulcha: tuman, navkar, yasoq; 4) uyg’urcha: manti, lag‘mon, manpar; 5) xitoycha: choy (xitoy tilida tsay deyilar ekan); 6) ruscha: stol, stul, ruchka, samolyot, parovoz, paroxod, pulemyot, pero, chO’t (schyot).
Rus tilidan olingan so’zlar orasida asli kelib chiqishi boshqa tillarga xos so’zlar ham bor: buxgalter, soldat, tank, shtab (nemischa), palto, triko (franso’zcha), klub, futbol (inglizcha), tomat, limon (ispancha).Boshqa tillardan O’tgan so’zlar olinma (O’zlashma) so’zlar deyiladi. O’zbek tilidan ham boshqa tillarga so’zlar O’tgan: O’rik, anjir, somsa, (ruscha: uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yeralash (aralash), utyug (O’ti yo’q) kabi so’zlarning ham rus tiliga O’zbek tilidan O’tganligi isbotlangan. Hozirgi paytda O’zbek tilida ishlatilayotgan bekat so’zi ham yevropa tillarida piket tarzida Qo’llanayotganligi fanga ma‘lum. So’zlarning kelib chiqishini izohlaydigan lug’atlar etimologik lug’atlar deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
