Toshkent davlat pedagogika universiteti tillar kafedrasi

4-mavzu: O’zbek adabiy tili me‘yorlari. O’zbek-lotin alifbosining imlo qoidalari

R e j a:

1. 
   Adabiy til haqida ma‘lumot.
   
2. 
   Xalq shevalari.
   
3. 
   Adabiy tilning xalq shevalaridan farqi.
   
4. 
   Davlat tili haqida»gi tarixiy qonun
   
5. 
   Yangi alfavitning joriy qilinishi
   

Til va nutq bir-biriga bog’liq hodisalardir, ularni bir-biridan ajratib qarash assosizdir. Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu asosida nutq tashkil topadi. Tilning ruhiy hodisaligi uning ongda saqlanishi bo’lsa, moddiy hodisaligi undagi tovushlardir.

Nutq - bu til deb ataluvchi, o’ta muhim vazifani bajaruvchi noyob quroldan foydalanuvchi jarayondir. Nutq haraktdagi til bo’lib, nutq a‘zolarining harakati jarayonida paydo bo’ladi va so’z birikmalari, erkin birikmalar, so’z tartibi va gaplardan tashkil topgan.

Qo’llangan til birligi to’g’ri yoki noto’g’ri deyilganda, albatta, ma‘lum bir O’lchov (mezon)ga asoslanganligi tayin. Mana shu o’lchov (mezon) tilshunoslikda adabiy til me‘yori deb yuritiladi.

Xususiy me‘yorlar quyidagilar:

1. 
   Dialektik me‘yor.
   
2. 
   So’zlashuv nutqi me‘yori.
   
3. 
   Argolar, jargonlar me‘yori.
   
4. 
   Adabiy til me‘yori (adabiy me‘yor).
   

Me‘yor – tilning yashash shaklidir. Adabiy me‘yor adabiy til bilan birga tuziladi, badiiy adabiyotning, xalq madaniyati taraqqiyoti bilan rivojlanib o’z qonun qoidalarini mustahkamlab boradi. Jamiyat a‘zolarini uyushtirishda, katta vazifalarga otlantirishda adabiy til, uning me‘yorlari jamiyat uchun nihoyatda zarur.

O’zbek adabiy tili me‘yorlari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif qilinadi:

1. 
   Leksik-semantik me‘yorlar.
   
2. 
   Talaffuz (arfoepik) me‘yor.
   
3. 
   Yozuv (arfografik) me‘yor.
   
4. 
   Fonetik me‘yor.
   
5. 
   Aksentologik (urg’uni to’g’ri qo’yish) me‘yori.
   
6. 
   Grammatik (morfologik, sintaktik) me‘yor.
   
7. 
   So’z yasash me‘yorlari.
   
8. 
   Imloviy me‘yor.
   
9. 
   Uslubiy me‘yor.
   
10. 
    Punktuatsion me‘yor.
    

Inson nutqiy faoliyatga adabiy til madaniyati qoidalarini mukammal bilgan holda mustaqil shug’ullanishi, ayniqsa, badiiy adabiyotlarni, gazeta va jurnallarni O’qishi, radio va televideniyani tinglashi orqali erishadi va tinimsiz shug’ullanishi natijasida nutqiy malakaga ega bo’ladi. Insonning nutqiy faoliyati uch ko’rinishda bo’ladi. Bular: so’zlash, o’qish, eshitish.

Jamiyatda yashayotgan har bir shaxs alohida nutq egasi sanaladi. Lekin ularning hammasi uchun umumiy bo’lgan nutqiy qurol – yagona shu jamiyatning tili hisoblanadi.