Toshkent davlat pedagogika universiteti tillar kafedrasi

Amaliyot
topshiriq. Matnni o‘qing. Alisher Navoiyning til imkoniyatlari va so‘z
ma’nosi taraqqiyoti haqidagi qarashlari asosida insho yozing.
«Muhokamat ul-lug‘atayn»dan.

Ko‘ngil barcha ma’nolarni jamlagan ummondir, so‘z — ko‘ngil dengizidagi bir inju. Dengizdan injuni g‘avvos olib chiqqani va uning qiymatini tayin etganidek, ko‘ngildagi so‘z injusi so‘zlovchi tarafidan bezaladi, qiymati ham anglash darajasining nisbatiga ko‘ra belgilanadi. Injuning qiymati haqida: «darajalari ko‘p», hatto;«qiymati bir dirhamdan 100000 dirhamgacha bo‘lgan injular bor» deyish mumkin...So‘z injusining qiymati bundan-da ulug‘, darajasi bundan-da yuksakdir. Uning ulug‘ligi shu darajaki, o‘lik tanga ruh bag‘ishlaydi. Ayni paytda, tirik jonni ruhdan mahrum etmog‘i mumkin. Har bir jamiyatning so‘z boyligi boshqalaridan, so‘zlarning ma’nolari-da o‘zgalaridan farqlidir va bir-birlarida bo‘lmagan bir necha xususiyatlari bilan ajralib turadi. Qushlarning, hayvonlarning, yirtqichlarning tillari ham shundaydir. Har birining o‘ziga xos gapirish tarzi, bir bo‘lmagan tovush va sayrashlari bor. Ammo so‘z ma’no ifodalash xususiyatiga, inson fikrlash salohiyatiga egadir. So‘z — ma’no, inson esa bayon bulog‘idir.

topshiriq. Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» asaridan olingan ushbu parchaga e’tibor bering. Turkiy tilning imkoniyatlari haqida fikr yuriting.
Yana bir adolari borki, ba’zi alfozning so‘ngg‘ida «ch, i» «ki», «chi» lafzidir, orttururlar, yo mansabning, yo hunarning, yo peshaning izhori uchun; forsiyda yo‘qtur, balki alar ham turkcha ayturlar.

Mansabda andog‘ki, qo‘rchi va suvchi va xizonachi va kerak-yarog‘chi va chavgonchi va nayzachi va shukurchi va yurtchi va shilonchi va axtachi yo‘sunlug‘ ko‘ptur.

Hunar va peshada andog‘ki, qushchi va borschi va qo‘ruqchi va tamg‘achi va jibachi va yo‘rg‘achi va halvochi va kemachi va qo‘ychi...

topshiriq. So‘zlardagi ichki ma’noviy farqlarni izohlab bering.

Boshqacha — o‘zgacha — ajib — ajoyib — g‘alati — g‘aroyib — alomat — antiqa.

Тuzuk — durust — bir navi — yaxshi — zo‘r — a’lo — gap yo‘q — mixdek.

Topshiriq.Quyidagi so‘zlarning har biri bilan ikkitadan gaplar tuzing. Ularning birida shu so‘z o‘z asl ma’nosida ikkinchisida ko‘chma ma’noda qo‘llansin.
Shayton, tulki, ola, tor, yumshoq, dum, ajdaho, ilon, tamoq, luqma, dunyo, og‘irlik, shisha, tosh, karam...
topshiriq. Quyida berilgan so‘zlar qavs ichidagi so‘zlar bilan birga qanday ma’noga ega bo‘lganligini tushuntiring.

Maslahat (oldi, qildi, soldi), dili (qora, siyoh, pok), toshmoq (suv, ichi, to‘lib), mayl(i) (qo‘shimchasi, bo‘ldi, bildirdi), zarar (yetkazadi, qildi, ko‘rdi), iliq (gap, suhbat, suv), dars (hayot, matematika), ochmoq (ko‘ngil, eshik, yo‘l).

topshiriq. Tushunchalarga berilgan misollarni moslashtiring.

1	Metafora	A	Chirog‘ing piligini pasaytir.
2	Metanimiya	B	Ko’zimdan yomg’irlar to’kilar tinmay.
3	Sinekdoxa	C	Pushkin menga ko‘rsatdi har kech, Yig‘lab turgan bir cherkas qizni.
4	Vazifadoshlik	D	Osmonda sayr etar million juft ko‘zlar Tutilib, shoshilib, hovliqib tillar, Parashyutchi qizni – Bashorni so‘zlar.

Asosiy adabiyotlar:

1. A.Navoiy. Tanlangan asarlar. III tom. «Muhokamat-ul lug’atayn». O’zbekiston Davlat nashriyoti. T. 1948 y. 171-194 betlar.

2.Tursunov U. O’rinboev B. «A.Navoiy va o’zbek adabiy tili tarixi» Samarqand. 3-29 b.

3.Reshetov V. Shoabdurahmonov Sh. «O’zbek dialektologiyasi» T.1962. 120-b.

4.Holmonova Z. Adabiy tildan ma’ruzalar umumlashmasi-T.: «O‘zbekiston» 2013, 250 b.

5.Qo‘ng‘urov R., Begmatov E., Tojiyev Yo. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari, -T.: «Fan», 1992, 254 b.