Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 

---

165 
ЁШЛАРНИНГ ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТИНИ ОШИРИШДА 
АҲЛОҚИЙ ВА ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ 
Худайберганова Ў.Б. (УрДУ) 
 
Экология фанини ўқитиш жараёнида ақлий меҳнат маданияти, табиатни 
қайта қуриш ва муҳофаза қилишни, санитария-гигиена қоидаларига риоя 
қилиш тўғрисида тарғибот ишларини олиб бориш мақсадида: ахборотлар, 
маърузалар, тақдимотлар, кинофильмлар намойиши билан сўзга чиқиш 
ёшларда экологик маданиятни шакллантириш, тарбиялаш учун имкониятлар 
эшигини очади. 
Таълим муасасаларида талабалар маърузалари билан ўтказиладиган, 
ота-оналар ҳам таклиф қилинадиган, илмий кечаларнинг ўтказилиши катта 
аҳамият касб этади, чунки ёшлар ўзларининг дунёни тушунишларини, 
билимларини ишлатиб, мувафақиятли равишда фойдаланадилар ва ишонч 
ҳосил қиладилар . Илмий кечалар, кўргазмалар, ўрмон ва боғ хафталиги, 
қушлар куни ва шунга ўхшаш оммавий синфдан ташқари тадбирларни ташкил 
қилиниши, ёшларни ижодий ишлашга ўргатиб, экологик маданиятини 
оширади. Буларнинг барчаси талабалар томонидан ташкил қилиниши мумкин. 
Бунда маърузачиларни, актёрларни, декараторларни, саҳна безовчиларни, 
ёритувчи ва бошқарувчиларни, залда меҳмонларни кутиб олувчиларни 
тайёрлаш ишлари фақат аниқ, илмий жиҳатдан тўғри бўлибгина қолмасдан, 
балки чиройли бажарилиши ва расмийлаштирилиши ҳам керак. Экологик 
меҳнат маданияти, эстетик тарбия билан чамбарчас боғлиқ. 
Эстетик тарбия меҳнатда, ижтимоий ва шахсий ҳаётда ўз атрофида 
гўзаллик барпо этишга интилишни вудудга келтиради. Гўзалликни кўра 
билиш, идрок қилиш, барпо этиш ва чиройли иш кўриш – тарбия 
вазифаларидан биридир. Экологияни ўрганиш табиат гўзаллигини эстетик 
қабул қилиш билан боғлиқдир, бу чуқур тарбиявий ва идрок қилиш 
аҳамиятига эга. К.Д.Ушинский табиат билан муносабатда бўлишнинг 
аҳамияти тўғрисида кўп ёзганлар: ”Табиат одамни тарбиялашда қудратли 
агентлардан биридир. Бу агентнинг иштирокисиз ҳар қандай астойдил тарбия 
доим қуруқ , бир томонлама, ёқимсиз , суъний бўлиб чиқади”. 
“Эркинлик ҳам, кенглик ҳам , табиат , шахарчанинг гўзал атрофи , манзарали 
сойликлар ва тўлқинланувчи далалар ҳам, сўлим баҳор ва олтин куз ҳам 
бизнинг тарбиячимиз бўлмаганми ахир.” 
Табиатдаги гўзалликни тўғри қабул қилиш, илмий идрок қилиш билан 
боғлиқ. Шунинг учун ҳам ёшларда табиатга нисбатан таъсирланувчанликни, 
ҳар ҳолда энг оддий ва сирли бўлмаган нарсалар билан роҳатланиш 
қобилиятини уйғотиш ғоят муҳимдир. Табиатни идрок қилишнинг эстетик 
туйғуси – табиатга қизиқишни ривожлантириш ва оқибатда Ватанга мухаббат 
билан боғлиқдир. Буни атоқли педагог П.Ф.Кантерев шундай таъкидлаганлар: 
“Эстетик идрок қилиш –бу фақат мушоҳада ва табиат гўзаллиги, чиройли 
нарсалар, санъат асарлари билан завқланишгина эмас, бу фақат индивидуал 
роҳатланишгина ҳам эмас, балки, табиатга, фанга, меҳнатга ўраб турган ҳаётга 

---

166 
муносабат ҳамдир”. П.Ф.Кантерев.Педагогическая психология.Спб.1914.272 
бет. 
Эстетик тарбияда табиатга уюштирилган экскурсиялар шубҳасиз биринчи 
даражали аҳамиятга эга. Бу экскурсияларда мавзудан қаъий назар ландшафт 
тузилишини, фаслларнинг – баҳор, ёз, куз, қишнинг, шунингдек , ўрмон 
бурчаклари, яйлов, ботқоқлик ва ниҳоят айрим ўсимликларнинг мавсумий 
хусусиятларини қабул қилиш ўрин олмоғи лозим. Буларнинг ҳаммаси ёшларда 
эстетик туйғуларни тарбиялашни кулайлаштиради, табиатга, яшаш муҳитга 
яъни экологияга ва илмий- бадиий асарлар ўқишга қизиқиш уйғотади.
Ҳаётни идрок этиш, ўраб турган табиатга нисбатан ижобий таъсир 
кўрсатиш кишининг табиий эҳтиёжи бўлмоғи керак . Аммо шундай эҳтиёж
табиатни фақат болалик ёшидан бошлаб режали ва системали равишда олиб 
бориш орқали вужудга келиши, мустаҳкамланиши ва ривожланиши мумкин.
Эстетик тарбия ўқувчиларни чиройли иш қилишларига олиб келмоғи, балки, 
шунинг билан бирга аҳлоқий (этик) тарбияга айланмоғи керак. Табиатга 
нисбатан аҳлоқий муносабатни тарбиялаш энг оддий ҳолларда амалга 
оширилиши мумкин. Масалан: экскурсияларда 30 нафар ўқувчиларнинг 
нодир( камёб) ўсимликларни кўп миқдорда тўплашлари учун зарурат йўқ, 
балки 10 нафар ўқувчилардан иборат 3 та гуруҳ тузилиб,бир гурух ўқувчилар
бир хил ўсимликларни, иккинчилари бошқа ўсимликларни бир икки нусхадан 
йиғадилар. Катта гулдата ўсимликлар узишга зарурат йўқ. Гулдон ёки 
гултутқичда 1-2 ўсимлик силуэти чиройли кўринади. Табиатни муҳофаза 
қилиш, унинг бойликларини кўпайтириш бўйича катта ишлар шундан 
бошланади. 
Ёшларнинг дунёқарашини тарбиялашда муҳим масалардан бири, ўз 
организмига нисбатан эътибор ва эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш, 
уни шахсий гигиена қоидаларга риоя қилиш йўли билан жисмонан 
чиниқтириш, ижтимоий санитария ва гигиена, бахтсиз ҳодисаларда биринчи 
тибиий ёрдам кўрсатиш кўникмалари пайдо бўлади. Инсоннинг ўз-ўзини 
интизомга бўйсундириши, чидамлилик, қийинчиликларни енгишда ироданинг 
мустаҳкамлиги, уюшқоқлик, чидамлилик, ўзаро ёрдам табиатга уюштирилган 
узоқ муддатли саёҳатларда, ўқув–тажриба майдончаларидаги иш жараёнида, 
ижтимоий фойдали меҳнатда намаён бўлади. Тартибсизлик, ифлослик, инсон 
меҳнати натижаларига, жумладан: ўтмишнинг, қадимий санъат 
ёдгорликларига путур етказиш, зийёрат қилинадиган қадамжоларларнинг 
бузулиши, топширилган ишнинг ёмон бажарилиши, ўқувчиларда ёқимсиз 
туйғуларни ва тегишли тартиб ўрнатиш истагини вужудга келтириши керак.
Табиатга нисбатан диёнатли бўлиш, ўсимлик ҳамда хайвонларни ҳимоя 
қилиш ролини тушуниш ўраб олган дунёга нисбатан муносабатни 
тарбиялайди. Ёшларнинг дунёқарашини, мустақил тафаккурини, экологик 
маданиятини шакллантиришда – эстетик ва аҳлоқий тарбияни ўзаро чамбарчас 
боғланган ҳолда олиб бориш , педагог ва ота-оналар учун ўта муҳим вазифа 
ҳисобланади. 

---

167