Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Ключевые слова: гуманизм, гуманитаризация образования, гуманитарный потенциал, 
самостоятельное образование, учебные предметы, учебный процесс, методологическая основа. 
THE CONTENT OF ASTRONOMY AS A SOURCE OF HUMANITARIZATION IN ITS EDUCATION 
Mamadazimov M. - doctor of pedagogical sciences, professor of Tashkent state pedagogical 
university 
Dadaboyeva F. - PhD student of Tashkent state pedagogical university 
Annotation. In this article was described realisation question humanitarisation at astronomy training, 
thus as a source is put forward the maintenance of a trained subject, first of all physicists and astronomies. 
Thus, it is necessary to find so-called humanitarian potential of the maintenance of physics and astronomy 
and then to combine the educational maintenance of a lesson with the found out potential of studied 
themes. In this case, there is a view of increasing the impact of the methodology of the humanities on the 
subjects of natural science physics, astronomy. 
Key words: Humanism, humanization of education, humanitarian potential, self – education, 
teacher’s personality, education of the subject, methodical bases, process of education. 
Kelgusida insoniyatning kelajagi fan erishgan va erishayotgan yutuqlardan amalda u qay yo‘sinda 
foydalanishi bilan belgilanadi. Shu boisdan, fanning kelajak maqsadlari qanday? U inson va uning faoliyati 
bilan bog‘liq global masshtabdagi – demografik, ekologik, energetik muammolarni qay tarzda hal etmoqchi, 
boshqacha aytganda, fanning axloqiy ezgulik va etik mazmundagi holati qanday, insonparvarmi yoki 
aksincha ekanligini bilish bugungi kunning eng muhim vazifalaridan sanaladi
1
. Fan, o‘zining rivojlanish 
jarayonida, inson va uning hayoti bilan bog‘liq muammolarga doimiy e’tiborini qaratib, “inson faktori” 
1
Каримов И.А. Гармонично развитое поколение – основа прогресса страны. Ташкент: Шарк, 1998. С. 4. 

---

3 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
doimo uning diqqat markazida bo‘lgan. Bunda inson ham biologik, ham ijtimoiy shaxs sifatida tabiiy hamda 
ijtimoiy fanlarning obyekti hisoblanadi. Shu boisdan, planetamiz masshtabida ro‘y berish xavfi bo‘lgan 
eslatilgan inqirozlarni faqat texnika yoki fanning inqirozlari deyish unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki ular 
insoniyatning kelajagini belgilab, kelgusida organik mavjudotlarning bir turi sifatida “yashab qola oladimi 
yoki yo‘qmi?” degan masalaga ham oydinlik kiritadi. Shularni e’tiborga olganda, fanning “industrlashtirilishi” 
va “texnikalashtirilishiga” qaramay, bilishning obyekti sifatida ijtimoiy hayotda insonning roli vaqt o‘tishi 
bilan tushmay, aksincha, ko‘tarilish tendensiyasiga ega bo‘lishi ko‘riladi. Shubhasiz, fanning 
murakkablashgan texnikasi bu sferadan inson faktorini, uning aktiv faoliyatini siqib chiqara olmaydi, chunki 
texnika bunda faqat bilishning vositasi sifatidagina ishtirok etadi. Aksincha, fan tarmoqlarining bo‘lajak 
integratsiyasi predmetlararo tadqiqotlarda tug‘ilajak ehtiyoj tufayli kompleks fanlarning vujudga kelishi, 
xususiy fan vakillarining universal tadqiqotchilarga aylanishlari uchun keng sharoit yaratishi bilan inson 
omilining rolini yanada orttira boradi. 
Fanning vaqt o‘tishi bilan gumanizatsiyalanishi, fanni sotsial-etik hamda gumanistik yo‘nalishga 
boshqarish bilan bog‘liq umumiy jarayonlarni o‘zida aks ettiradi. Bu yerda gap fanni faqat bir ijtimoiy
institut sifatida boshqarish ustidagina ketmay, balki uni sotsial-etik nuqtayi nazaridan boshqarish, aniqrog‘i, 
uni boshqaruvchi olimlarning dunyoqarashi va axloqi ustida ketyapti. Bu muammoni hal qilish uchun fan va 
u erishayotgan natijalarni axloq yuzasidan qanday baholash kerakligini, boshqacha aytganda, fan izlayotgan 
haqiqatning insonparvarligi, umuminsoniy qadri qanday ekanligini aniqlash zarur bo‘ldi. Fan insonning 
tabiat bilan munosabatlarini optimal shakllantirishda muhim rol o‘ynab, uning faqat moddiy boyligini emas, 
balki ma’naviy boyligini o‘stirishni ham ta’minlaydi. Ijtimoiy hayot qonunlarini o‘rganish, insonga faqat 
tabiiy inqirozlarnigina emas, balki ijtimoiy falokatlarning oldini olishda ham katta yordam beradi.
– Gumanizatsiyaning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash; 
– Ta’limni gumanitarlashtirishni pedagogik muammo sifatida asoslash; 
– Tabiiy – ilmiy fanlar (fizika, astronomiya) mazmunining gumanitar potensialini aniqlash asosiy 
vazifalar qatoriga kiradi. 
Gumanizatsiyaning muhim ikki asosiy yo‘nalishi mavjud. Bulardan birinchisi – tabiat fanlari tarkibiga 
inson omilini kiritish, ilmiy faoliyatning natijalarida inson qadriyatlarining aks qilishiga erishish bo‘lsa, 
ikkinchisi, gumanitar fanlar metodologiyasining tabiat fanlariga ta’sirini orttira borishdir 
1
. 
Albatta, bunday bo‘linish shartli bo‘lib, hozirgi zamon ilmiy izlanishlarida gumanitar fanlarga tegishli 
g‘oyalarning tabiat fanlari bilan yo‘nalishi jarayoni ilgaridan mavjud. Hozirgi sharoitda tabiatshunoslik o‘quv 
predmetlari, o‘z metod va dasturlarini faqat bilish va o‘rganish nuqtayi nazaridangina emas, insoniyatning 
kelajagini bashorat qilish, uni loyihalash va boshqarishni hisobga olgan holda rejalashtirishni taqozo qiladi. 
Ta’limni gumanitarlashtirish deganda, nimani tushunish kerak? – degan tabiiy savolga javob berishga 
kelsak, ta’limni gumanitarlashtirish – shaxsni har tomonlama rivojlantirish, ya’ni insoniylik xislatlarini 
tarbiyalash, tafakkurni rivojlantirish, ularda umuminsoniy qadriyatlarni boyitishga o‘z hissasi bilan ulush 
qo‘shish ma’suliyatini tarbiyalashdir. Shu munosabat bilan ko‘pchilik metodistlar, maktab dasturidagi o‘quv 
rejalarida ijtimoiy-gumanitar fanlarning nisbiy hajmini ko‘paytirish lozim, degan fikr berishadi. Aslida 
bunday emas, albatta. Xalq ta’limini gumanitarlashtirish muammosi, tabiiy va gumanitar predmetlar orasida 
o‘quv soatlarini qayta taqsimlashni nazarda tutmay, balki barcha o‘qitiladigan predmetlarning, jumladan, 
tabiiy fanlarning gumanitar yo‘nalishi va mazmunini kuchaytirishni nazarda tutadi. Pedagogik muammo 
tabiat fanlari qatoridagi astronomiya fanini o‘qitishni qayta ko‘rib, ularning mazmunidagi “yashirinib” 
yotgan yoshlarni tarbiyalash masalasida juda katta gumanitar potensialni aniqlash va o‘qitish jarayonida 
ulardan keng foydalanishni ko‘zda tutadi.
Navbatda, o‘qitiladigan fan “bag‘rida” yashirinib yotgan uning gumanitar potensiali deganda, nimani 
tushunish kerak, degan savol tug‘iladi. Bu, birinchi navbatda, mazkur fanlarni o‘qitishda o‘qituvchi 
tabiatning hodisa va jarayonlarida haqiqatni izlash bilan bog‘liq asosiy faoliyati bilangina chegaralanib 
qolmay, faqat ularning avtoritet, modda traditsiyalari va mavjud sharoit (konyuktura) bilan ish 
tutmasligidadir. Izlanayotgan haqiqatning axloqiyligini namoyon qilishidadir. Ikkinchisi, fanning 
1
Тарасов Л.В. Необходимость перестройки преподавания естественных предметов на основе интегративно-гуманитарного подхода// 
Физика в школе.- 1989. № 4. С. 32-44. 

---

4 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
dunyoqarash mazmunida yashiringan jihati bo‘lib, u olam qanday tuzilgan va qanday rivojlanadi? Insonning 
bunda roli va o‘rni qanday? – degan savollar bilan bevosita bog‘liq. Bunda tabiiy fanlar: Biz kimlarmiz? 
Qayerdanmiz? Qayoqqa ketayapmiz? – degan insoniyatning azaliy savollariga javob izlashda tabiiy fanlar 
gumanitar fanlardan qolishadi deyish o‘rinli bo‘lmaydi. Uchinchidan, bu fanlar tabiat hodisalarini olam 
tuzilishining go‘zalligi, ulardagi uyg‘unlik va garmoniya orqali anglatib, kishida estetik his-tuyg‘ularni 
qo‘zg‘atadi. To‘rtinchidan, bu fanlarning asoslari dunyoda ro‘y beradigan barcha antropogen hodisalarda 
har bir insonning shaxsiy hissasi borligini his qildiradi va sivilizatsiyamizning kelajagi uchun o‘z ma’suliyati va 
javobgarligini sezdiradi. Tabiat qonunlarini bilishni, undan inson amaliy faoliyatida qanday foydalanishni 
o‘rgatadi. Beshinchidan, dunyoda barcha hodisalar obyektiv qonunlar asosida ro‘y berishidan ogoh qiladi. 
Bu g‘ayritabiiy kuchlarning roli yo‘qligini asoslaydi. Maktabda tabiat fanlarini, birinchi navbatda, fizika va 
astronomiya fanlarini o‘qitishda ko‘p yillar davomida ularning eslatilgan gumanitar mazmuniga e’tiborsizlik 
bo‘ladi. Bunga bir necha sabablar bo‘lib, ular ichida oxirgi yillarda insoniyatning hayotiy ehtiyojlarini 
qondirishda, ilmiy-texnikaviy jarayonning katta roli borligini inobatga olib, qo‘yilgan talablarning 
umumta’lim va maxsus maktablarda o‘qitiladigan tabiiy-matematik fanlarni aksariyat texnik muammolar 
bo‘yicha yo‘naltirilishiga olib kelinishi, ularning bu masalada katta roli va o‘rni borligi bilan chegaralanish, 
jiddiy kamchiliklar, desak xato qilmagan bo‘lamiz. 
Maktab fizika, astronomiya kurslarining bugungi kundagi bosh vazifasi o‘quvchilarning insoniyat 
oldida turgan va ertaga ko‘tarilishi kutilayotgan, bu fanlarga “savdogarchilik” qilib, o‘z salbiy mazmuni bilan 
fanlarga daxldor muammolarni (uchar “tarelkalar”, ekstrosensorika, astrologiya va boshqa “bashorat”lari 
bilan ilmiy dunyoqarashlarni shakllantirishga to‘sqinliklari) tushunishlarida to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishdadir. Asli 
bu o‘rinda gap maktabda fizika va astronomiya o‘qitishda uni gumanitarlashtirishning yana bir aspekti 
haqida, ya’ni o‘quvchilarda fikrlashning yangi usuli, ta’bir joiz bo‘lsa, tabiatdagi fizik, astronomik planetar 
fikrlash haqida boryapti. Bu fanlarni o‘qitish bo‘yicha ko‘p yillik tajribalardan kelib chiqib, ishonch bilan 
shuni aytish lozimki, tabiiy fanlarni o‘qitishni gumanitarlashtirishda tarixiylik prinsipini qo‘llash juda katta 
samara beradi . O‘qitish jarayonida tarixiy materiallardan keng foydalanish hisobiga ta’limning tarbiyaviy 
aspektini keskin jonlantirishga erishish mumkin
1
. Ayniqsa, bu masalada o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni, 
axloqni, vatanparvarlikni, baynalmilallikni tarbiyalashda tarixiylik prinsipi alohida o‘rin tutadi. Tarixiylik 
prinsipi asosida maktab predmetlarini o‘qitishni gumanitarlashtirish borasida tabiat fanlar, o‘zining boy 
intellektual tarixi va tug‘ilgan ilg‘or gumanistik g‘oyalar va kashfiyotlar yaratilishi jarayonida erishgan boy 
zaxirasi, faktorlari bilan alohida o‘rin tutadi. Xususan, fizika o‘qitilishida o‘quvchilarda o‘qitilayotgan 
predmet asoslariga turg‘un qiziqishni shakllantirish uchun fizik g‘oyalarning tug‘ilishi va evolyutsiyasi, ilmiy 
izlanishlarning, ijodiy jarayonlarning shart-sharoitlarini o‘quvchi ko‘z oldida yaqqol gavdalantirish juda 
muhim. Bunda bayon etilayotgan materiallarning jonli va qiziqarli chiqishi uchun olimning hayoti va ijodiga 
yoxud ma’lum bir fizik g‘oyaning evolyutsiyasiga oid ayrim detallar va epizodlardan keng foydalanish 
yoshlarning tarbiyasida katta ijobiy natijalarni beradi
2
.
Metodist olimlar tomonidan tarixiylik prinsipining o‘quvchilarda bir qancha muhim ijobiy xislatlarni, 
jumladan, fan asoslariga qiziqish va ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, bilim saviyasini yuksaltirish, axloqiy, 
estetik tarbiyalashga doir muhim funksiyalarining mavjudligi aniqlangan. Bular ichida, ayniqsa, 
o‘quvchilarda yuksak insoniy sifatlarni, birinchi navbatda, axloq normalarini, uning bugungi kunda tabiiy 
fanlarga savdogarchilik qilib “tug‘ilayotgan” salbiy muammolarga munosabatini, shuningdek, bu 
muammolarni hal etishda o‘z qarashlari, ma’suliyati va javobgarlagini his etish kabi xislatlarni tarbiyalash 
alohida ahamiyat kasb etadi. O‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan tarixiy materiallar o‘qitilgan predmet 
mazmuni bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, sxema, fotografiya, olimlarning ma’lum hodisa haqidagi bayoni, 
formulalari, chizmalari, davrning bayoniy tasviri, olimlarning ish sharoiti, ayrim kashfiyotlar tarixiy g‘oyalar 
kurashi ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Aksariyat hollarda o‘quvchilarda kuchli taassurot qoldiradigan, ularda 
kuchli emotsional his-hayajonlarni qo‘zg‘ata oladigan tarixiy materiallar ichida olimlarning hayoti va ijodi 
1
Мамадазимов М., Гуманитаризация естественно – научного образования как педагогическая проблема. //ТДПУ илмий ахборотлари 
журнали №1 / 2014 С. 29. 
2
Мамадазимов М.М., Дадабоева Ф., Гуманизация естественно-научных дисциплин–один важных принципов образования. – 
Ж.:Таълим,фан ва инновация–№2,2015. С.24–26. 

---

5 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
bilan bog‘liq biografik ma’lumotlar e’tiborga molik bo‘lib, o‘quvchi shaxsining shakllanishida muhim rol 
o‘ynaydi. Tarixiylik prinsipi asosida o‘qitish, shubhasiz, o‘qituvchidan bu borada katta bilim va iqtidorni talab 
qiladi. Misol tariqasida to‘qqizinchi sinfda fizika kursida “Vaznsizlik” deb nomlangan darsning o‘tilishini 
olaylik. Mazkur qonunning nazariy bayoni, garchi u tajribaga tayangan bo‘lsa ham, faqat ta’limning bilim 
berishi bilan bog‘liq funksiyasinigina bajaradi. Uning gumanitar aspekti uchun esa, K.E.Siolkovskiyning va 
Y.A.Gagarinning kitoblaridan quyidagi parchalarni keltirish orqali o‘quvchilarda bu hodisaga nisbatan 
emotsional his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atib, fanga qiziqishlarini uyg‘otish tabiiy.
Siolkovskiy kosmosga sayohat qilgan kishilarning vaznsiz holatda bo‘lgan paytlaridagi ilk tassurotlarini 
quyidagicha bayon etgan: “Kosmik kemada vaznsizlikda harakatlanish uchun devordan itarilib harakat 
qilishga to‘g‘ri kelardi, harakat unchalik tekis emas edi, ko‘plar eshik romiga kelib urilar va romdan itarilib, 
yana uchishda davom etar edi: boshqalar sira urilib ketmasdan barcha eshiklardan osongina uchib o‘tardi; 
faqat o‘z kayutasidagina to‘siqni ushlab, o‘zining xonasiga kirib olardi… Raketada yeyish va ichish uchun 
hamma narsa moslashtirilgan edi. Unda, odatdagidek, ya’ni yerdagidek ovqatlanib bo‘lmasdi: 
ovqatlanadigan stol, shuningdek, stullar ham joyida turmas edi; kichik turtki bularning hammasini to‘ntarib, 
u burchakdan bu burchakka oson harakatlanish imkonini berardi…” 
Birinchi kosmonavt Y.A.Gagarinning kosmosga parvozi, Siolkovskiyning kosmik sayohatlar vaqtida 
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan bu farazlarini tekshirish imkoniyatiga ega bo‘lib, quyidagi taassurotlarini 
bayon qiladi: “… Kema Yer atrofi orbitasiga – kosmosdagi keng yo‘lga chiqdi. Vaznsizlik holati sodir bo‘ldi. 
Men bu holat haqida bolalik chog‘larimdayoq Siolkovskiyning kitoblarida o‘qigan edim. Vaznsizlik, bu biz 
uchun biroz g‘alatiroqdir ko‘rinsa-da, biroq organizm unga tez moslashadi. Garchand men o‘zimni kamar 
bilan kresloga bog‘lab qo‘ygan bo‘lsam-da, kreslodan ko‘tarildim va tanamning og‘irligini mutlaqo his 
qilmay, kabina poli va shifti orasida go‘yo osilib qolganga o‘xshadim. Oyoqlarim, qo‘llarim, hatto butun 
tanam meniki emasdek edi. O‘tirolmasdim ham, yotolmasdim ham, go‘yo kabinada osilib turgandek edim… 
Vaznsizlik kishining ishlash qobiliyatiga ta’sir qilmaydi. Men hamma vaqt ishladim: kemaning 
jihozlarini tekshirar, illyuminator orqali Yerni va yulduzlar osmonini kuzatar, shuningdek, bort jurnaliga 
yozib borar edim. Men skafandrda o‘tirib, qo‘lqopni yechmay, odatdagi grafit qalam bilan yozdim. Men 
o‘zimni qayerda va qanday holatda ekanligimni bir daqiqa unutib, qalamni yonimga qo‘yganimda, u o‘sha 
ondayoq mendan nariga uchib ketdi…”. Zero, ushbu lavhalar bayoni bilan o‘quvchilarni tanishtirish, ularning 
ko‘z o‘ngida vaznsizlik haqidagi tasavvurlarni gavdalantirish bilan bir qatorda, ularda kosmosga cheksiz 
qiziqish uyg‘otish bilan kuchli tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatiladi. Olim Siolkovskiyning kosmosda bo‘lmay turib, o‘z 
nazariy qarashlari va bilimlariga tayanib chiqargan to‘g‘ri xulosasi ilm izlash orqali haqiqatni bilish 
mumkinligiga ishonch hosil qilishga olib keldi. Kosmosga qiziqish uyg‘otish fizik va astronomik ta’limda 
katta rol o‘ynaydi. 
Yana bir misol tariqasida, XI sinfda (2017/2018 o‘quv yilidan boshlab 11 yillik majburiy umumiy o‘rta 
ta’lim tizimiga o‘tilganini e’tiborga olganda
1
) astronomiyadan kosmonavtikaga (osmon mexanikasiga) 
daxldor “Ikki jism masalasi” o‘rganilayotganda, K.E.Siolkovskiyning hayotidan quyidagi muxtasar parchalarni 
keltirish ayni muddao bo‘ladi. Uning yoshlik va o‘smirlik davri bilan bog‘lik quyidagi epizodlar bilan 
tanishtirish, his-hayajon bilan ta’sir qilib, o‘quvchilarda uning sabri va bardoshiga, ... nisbatan hurmat hissini 
qo‘zg‘aydi. Konstantin Eduardovich Siolkovskiy 1857-yilda Ryazan gubernasining Ijevsk qishlog‘ida 
o‘rmonchi oilasida dunyoga keldi. To‘qqiz yoshida shamollash va bo‘g‘ma kasallikdan so‘ng, qulog‘i 
eshitmaydigan bo‘lib qoldi. Shu sabab u maktabda o‘qishni davom ettira olmadi va otasining matematika 
hamda tabiiy fanlarga oid kitoblar bo‘lgan kichik kutubxonasidan foydalanib, mustaqil bilim olishni davom 
ettirdi. O‘sha paytlarda uning qalbida ixtiro qilish ishtiyoqi uyg‘onadi. Ota-onasi o‘z farzandining mustaqil 
ishlashga moyilligini, ixtirochilik san’ati va yetuk qobiliyati borligini bilib, o‘n olti yoshli o‘smirni bilim olishni 
davom ettirish uchun Moskvaga yuboradilar. U Moskvada yashagan davrlarida juda og‘ir hayot kechirdi; u 
uydan olib turgan pullarini kitobga va turli tajribalar qilish uchun sarflardi. Siolkovskiy ko‘pincha och qolardi. 
Ammo u iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, tirishqoqlik va ishtiyoq bilan bilim olishni davom ettirdi. 
“Yodimda, – deb yozadi Siolkovskiy tarjimayi holida, – u paytlar mening qora nondan boshqa hech narsam 
1
“Умумий ўрта, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон 
Республикаси Президенти Фармони, ПФ-5313-сон, Тошкент ш., 2018 йил 25 январь. 

---

6 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
yo‘q edi. Har uch kunda men non magaziniga borib, 9 tiyinga non sotib olardim. Shu tarzda bir oyda 90 tiyin 
sarflab yashardim. Shunday bo‘lsa-da, men o‘zimning g‘oyalarim bilan baxtiyor edim va kunlik ovqatim qora 
non bo‘lganligidan sira xafa emasdim”. Bundan tashqari, K.E.Siolkovskiy fanda kim bo‘lgan?, Nima uchun 
hozirgi paytda ko‘pincha “kosmonavtikaning otasi” deb tilga olishadi?, degan savollarga javob berish ham 
zarur. Shu arzimas epizodlar o‘quvchining tabiat fanlariga, birinchi navbatda, fizika va astronomiyaga 
qiziqishi uchun katta “zaryad” beradi. Olimlar hayotidan beriladigan bunday elementlar, qissalar o‘quvchi 
hayotida tabiat fanlariga qiziqishni shakllantirishda o‘z kuchini ko‘rsatmay qolmasligi tajribada ko‘p marta 
tasdiqlangan. 
Xulosa kilib shuni ta’kidlash lozimki, tabiiy fanlarni, xususan, fizika, astronomiya fanlarining 
o‘qitiladigan mazmunidan o‘rin olgan unga tanish shaxslar, olimlar va taniqli injener, eksperimentatorlar 
hayotidan lavhalar, boshqacha aytganda, bu o‘quv predmetlari mazmunining shu kabi lavhalar bilan 
yo‘g‘rilgan mazmuni uning gumanitar potensialini tashkil etib, ulardan amalda foydalanish o‘qitiladigan fan 
mazmunini gumanitarlashtirish deyiladi. Gumanitarlashtirilgan fan mazmunini darslarda realizatsiya qilish, 
o‘quvchilarda aynan bu fan asoslariga qiziqtirish, uni o‘rganishga motivlar uyg‘otishi bilan muhim faktorlar 
sanaladi. Biroq bu oson ish bo‘lmay, har qanday fan o‘qituvchisining ham qo‘lidan kelavermaydi. Buning 
uchun o‘qituvchidan fan tarixidan yetarlicha ko‘p ma’lumot, iqtidor, talay bilimlar zaxirasi va o‘quvchini 
hayratlantira olish va ajablantira olish kabi mahorat talab etiladi. Agar darslarda bu ikki faktor optimal 
holatda yo‘g‘irilgandagina ko‘zlangan maqsad amalga oshirilib, o‘qitish jarayonining effektiv quroliga 
aylanadi.