Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
TARBIYA JARAYONIDA IJOBIY SIFATLARNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI 
Alimova G. – Toshkent davlat pedagogika universiteti oqituvchisi 
Annotatsiya. Ushbu maqola ranglarning mo‘jizakor olamini, uning sirli jilvalarini o‘zida aks ettirib, 
unda ranglarda ifodalangan ramziy ma’nolar, rang psixologiyasi, ranglarning bolalar ruhiyatga ko‘rsatadigan 
ta’siri, tarbiya jarayonida bolalarda ranglar vositasida ijobiy sifatlarni shakllantirish yo‘l-yo‘riqlari yoritib 
berilgan. 
Kalit so‘zlar: rang, ramziylik, qizil, sariq, oq, qora, yashil, ruhiyat, psixologik ta’sir, bolalar tarbiyasi. 
ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПОЛОЖИТЕЛЬНЫХ КАЧЕСТВ В ВОСПИТАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ 
Алимова Г. - преподаватель Ташкентского государственного педагогического университета 
Аннотация. В этой статье рассказывается о чудесном мире цветов, его таинственном 
очаровании, приводятся сведения о символическом смысле цвета, психологии цвета, о влиянии 
цвета на детей и способах формирования положительных качеств у детей в процессе воспитания при 
помощи цвета.
Ключевые слова: цвет, символика, красный, желтый, белый, черный, зеленый, душа, 
психологическое воздействие, воспитание детей. 
 
FACTORS REFLECTING POSITIVE QUALITY IN THE EDUCATIONAL PROCESS 
Alimova G. - teacher of the Tashkent state pedagogical university 
Annotation. This article highlights about the wonderful world of colors and its mysterious glee, 
highlighting the symbolic meanings of colors, the psychology of color, the impact of colors on children, and 
the ways in which children can form positive traits through color. instructions are given. 
Key words: color, symbolism, red, yellow, white, black, green, psychic, psychosocial impact, 
parenting. 
Insoniyatning borliqni anglashi unda mavjud bo‘lgan narsalarning shakli, rangi, hajmi bilan bevosita 
bog‘liq. Olamdagi narsa-hodisalar qadimda qanday tarzda anglanganligini davr manzaralari aks etgan 
yodgorliklardan bilib olishimiz mumkin. Ular insoniyatning tashqi olamni anglashidagi tasavvurlari bo‘lib, 
ba’zan bu tasavvurlar ramzlarga ham aylanib ulgurgan. Misol tariqasida aytishimiz mumkinki, borliqdagi 
turli ranglar inson tomonidan nafaqat narsalarning rangi sifatida ko‘rilgan, balki ma’lum bir mazmun-
mohiyat kasb etish vazifasini ham bajargan. Qadim zamonlardan beri odamlar afsonalarda, xalq 
an’analarida, ertaklarda, turli xil diniy ta’limotlarda aks ettirilgan ranglarning ma’nosini anglashga alohida 
ahamiyat berishgan. Ma’lumki, quyosh nuri spektrda tarqalib, 7 ta asosiy rangni tashkil etadi. Qadimda 
ushbu ranglar 7 ta sayyoraga mos keladi, degan qarashlar mavjud bo‘lgan: qizil – Mars rangi, ko‘k – Venera 
rangi, sariq – Merkuriy rangi, yashil – Saturn rangi, binafsha – Yupiter rangi, to‘q sariq – Quyosh rangi, 
binafsharang – bu oyning rangi. Bundan tashqari, ranglar nafaqat sayyoralar va ularning ta’sirini, balki 
1
Samarov R. Tizimli tahlil: nazariya va amaliyot. – Т.,2017. – 204 b. 

---

51 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
odamlarning ijtimoiy holatini, turli xil psixologik holatlarni ham anglatadi. Bu ma’lum rangdagi kiyimlarni 
tanlashda, kundalik hayotda rang bilan bog‘liq jihatlarga e’tibor berishda namoyon bo‘ladi. Mana shu 
tanlangan ranglarning ramziylikka egaligi haqida farazlar mavjud bo‘lib, ranglarning ramziy ahamiyat kasb 
etishini turli xalqlar turlicha talqin qilishgan va bu qarashlar bugungi kungacha saqlanib qolgan. Xususan, 
qadimgi davrlarda odamlar qizil rangga alohida qiziqish bildirganlar. Ko‘pgina tillarda qizil rang chiroy 
ma’nosini beradi va qizillik chiroyli narsalarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Ya’ni qizil rang bilan 
tasvirlangan narsalarda go‘zallik aks ettirilgan. Masalan, Xitoyda “qizil yurak” samimiy inson qalbini 
ifodalasa, fosiq va makkor odamning yuragi qora deb ko‘rsatiladi. Qizil rang, birinchi navbatda, qon va olov 
bilan bog‘liqdir. Uning ramziy ma’nolari juda xilma-xil bo‘lib, ba’zida bir-biriga qarama-qarshi mazmun kasb 
etishiga ham duch kelamiz. Chunonchi, qizil rang tasviri, bir tomondan, quvonch, go‘zallik, sevgi va 
hayotning to‘liqligini anglatsa, boshqa tomondan, adovat, qasos, urushni bildiradi. Shuningdek, qizil rang 
tajovuzkorlik va jinsiy istaklar bilan bog‘liq tushunchalarni ham anglatgan. Qizil – bu asosiy geraldik rang. 
Ba’zida bu isyon, inqilob, kurashni anglatadi. Qizig‘i shundaki, Afrika, Amerika va Avstraliyaning ko‘plab 
qabilalarida jangga tayyorgarlik ko‘rayotgan askarlar tanalari va yuzlarini qizil rangga bo‘yashgan. 
Karfagenliklar va spartaliklar urush paytida qizil kiyim kiyishgan. Qadimgi Xitoyda isyonchilar o‘zlarini “qizil 
jangchilar”, “qizil nayzalar”, “qizil qoshlar” deb atashgan. Demak, shu ma’noda aytishimiz mumkinki, bu 
rang kuch, buyuklik ma’nolariga ham ega bo‘lgan. Buyuklik, kuch-qudrat egasi bo‘lish imperator va yuqori 
tabaqa vakillariga tegishli deb qaralganligi bois, o‘sha davrda shu mantiqdan kelib chiqib, Vizantiyada faqat 
imperator qizil oyoq kiyim kiyishga haqli edi. 
Oq rang poklikni, beg‘uborlikni, aybsizlikni, fazilatni, quvonchni anglatadi
1
. Oq rang deganda aniqlik 
tushunilgan bo‘lib, ushbu tushuncha haqiqat g‘oyasi bilan chambarchas bog‘lanib ketadi. Shuning uchun 
qadimgi Rimda vestallar oq ko‘ylak va oq niqob kiygan. Chunki ular haqiqat tarafdorlari sifatida namoyon 
bo‘lgan. Shuningdek, oq rang ruhiy samimiylikka intilishni anglatibgina qolmay, hatto bu intilish ruhiyat 
bilan bog‘liq bo‘lgani holda, jismonan insonning bu dunyodan uzilishi ma’nosini ham bildirgan. Ushbu rang 
diniy ta’limotlarda ilohiy nur bilan birlashishni anglatgan, jumladan, islom dini falsafasiga oid asarlarda 
farishtalar, azizlar va solihlar oq rang bilan bog‘liq holda tasvirlangan. Ba’zi xalqlarda esa oq kiyimni shohlar 
va ruhoniylar kiygan, bu tantanavorlik va ulug‘vorlik ramzi sanaladi. Barcha narsaning ziddi mavjud ekanligi 
kabi oq rang yuqorida keltirilgan mazmunlarga nisbatan teskari qiymatga ega bo‘lgan o‘rinlar ham uchraydi. 
O‘zining tabiati bilan bu rang boshqa barcha ranglarni o‘ziga singdirish, neytrallash xususiyatiga ega va bu 
rang haqidagi tasavvurlar o‘limga ham borib taqaladi. Bu kabi tasavvurlar marosimlarga o‘z ta’sirini 
o‘tkazganligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Afrika va Avstraliyaning ba’zi qabilalarida yaqin kishining 
o‘limidan keyin tanani oq bo‘yoq bilan bo‘yash urf-odatlarning bir ko‘rinishi hisoblanadi. Xitoyda va Osiyo va 
Afrikadagi ba’zi boshqa mamlakatlarda oq rang motam rangidir. 
Qora rang, qoida tariqasida, baxtsizlik, qayg‘u, motam va o‘limni anglatadi
2
. Qadimgi Meksikada, 
odamning marosim qurbonligi paytida, ruhoniylarning yuzlari va qo‘llari qora rangga bo‘yalgan. Qora ko‘zlar 
haqidagi tasavvurlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, bunday ko‘zlar xavflilik, hasadgo‘ylik ramzi sanalgan. 
Ammo ba’zi ilmiy ma’lumotlarga ko‘ra, qora rang va jinsiy jozibadorlik o‘rtasida bog‘liqlik bor degan 
qarashlar ham mavjud. Ayrim Afrika qabilalarida juda qora teriga ega ayollar sevishganlar sifatida e’tiborga 
olinadi. Sevgi ehtiroslari ham qanchalik zulmatda tasvirlansa, shunchalik sirli deb tushunilgan. Bundan 
tashqari, Afrikaning qurg‘oqchil hududlarida suv kamligi sababli qora bulutlar unumdorlik va mo‘l-
ko‘lchilikni va’da qilmoqda, deb qabul qilinadi. Qora buqalar, echkilar yoki qushlar yomg‘ir yuboradigan 
qo‘riqchi ruhlarga qurbonlik qilinadi, go‘yoki qora jonivorning qurbon qilinishi insonlarning istagi bo‘lmish 
yomg‘irni olib kelishga xizmat qiladi. Sariq – quyosh rangi sifatida qabul qilinadi va shu bilan birga, oltin 
rangi hamdir. Ko‘pgina ayollar sariq kiyimlarni afzal ko‘rishadi. Ko‘pincha, sariq rang zodagonlar va yuqori 
sinflarning ajralib turadigan belgisi bo‘lib xizmat qilgan. Masalan, mo‘g‘ul lamalari qizil kamar bilan sariq 
kiyim kiyishadi. Boshqa tomondan, Osiyoning ba’zi xalqlarida sariq rang motam, qayg‘u rangidir. Yevropada 
sariq yoki sariq-qora bayroq karantin uchun ilinganligi, vabo uchun sariq yoki qizil belgi qo‘yilishi 
barchamizga tarixdan ma’lum. Slavyan xalqlari orasida sariq rang hasad, xiyonat qilishning rangi 
1
Базыма Б.А. Цвет и психика // монография. – Х.:ХГАК, 2001. –172 с. 
2
Базыма Б.А. Цветовая символика и психодиагностика. – Х., №576, 2002.

---

52 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
hisoblanadi. Ko‘plab xalqlarda ko‘k rang jannat va abadiylikni anglatadi. Shuningdek, u mehribonlik, 
sodiqlik, doimiylik, muloyimlik ramzi bo‘lib, poklik, halollik, shon-sharaf va sadoqatni anglatadi. Inglizlar 
haqiqiy protestantni “ko‘k” deb atashadi. Turkiy xalqlarda esa ko‘k rangning ma’nosi keng bo‘lib, osmonni, 
yuksaklikni ifodalagan, shu sababli o‘zlaridan ulug‘ bir qudrat borligini anglab, uni Ko‘k Tangri deb atashgan. 
Fransuzlarda bu rang qo‘rquvni yodga soladi, ular dahshatni “ko‘k qo‘rquv” deb atashadi. Slavyan xalqlari 
orasida ko‘k ruhiy dunyo bilan bog‘liq qayg‘u rangini anglatgan. Shuningdek, qadimgi afsonalarda qora va 
ko‘k rangi misolida jinlar tasvirlangan. Yashil – bu tabiat rangi. Ko‘pgina millatlar uchun bu yoshlik, umid, 
kulguni anglatsa, ba’zida yetuklik, mukammallikni ham bildiradi. O‘rta asrlarda Yevropada ayollar yashil va 
sariq kiyim kiygan, Germaniyada esa bor-budidan ayrilgan, kasod bo‘lgan odamlar yashil shlyapa kiyishlari 
odat tusiga kirgan. Ranglarning qadimiy ramziyligi va ularning turli madaniyatlarda talqin qilinishi, nafaqat 
individual shaxsning, balki butun jamoalarning rang-barang va hissiy-ixtiyoriy holati ilmiy jihatdan o‘z 
tasdig‘ini topgan. Ranglarning muvofiqligi va dominantligining psixologik holat bilan bog‘lanishi 
M.M.Lusher, I.Gyote va boshqa psixologlar tomonidan o‘rganilgan. Bugungi kunda gullarni ramziy belgilash 
biznes reklama sohasida keng qo‘llaniladi. Psixologlar ko‘k, oltin, oq, qora, qizil ranglarni elita segmentiga 
ega bo‘lgan mahsulotlarni aniqlash uchun ishlatish mumkinligini aniqladilar, chunki ular asrlar davomida 
jamiyat elitasi bilan aniqlanib kelgan “qimmat” ranglardir. Darhaqiqat, yuqori narx oralig‘idagi 
mahsulotlarda ko‘k yoki qora ranglarning oltin bilan kombinatsiyasi juda keng tarqalgan. Qora rang 
logotipni (masalan, oltin rangda qilingan) yoki mahsulotning o‘ziga xos tasvirini samarali ta’kidlash imkonini 
beradi. Masalan, ushbu texnikadan ko‘plab alkogol ichimliklar ishlab chiqaruvchilari foydalanadilar, xususan, 
viski Johnny Walker va Black Label, konyak Comus yoki Martell. Shunday qilib, mahsulot nomi ajralib turadi 
va sizning oldingizda elita ichimlik ekanligi ta’kidlanadi. Xuddi shu yondashuv erkaklar uchun qimmat atirlar 
va odekolonlarni yaratishda qo‘llaniladi. Agar premium segmentning ranglari ishonch, qat’iylikni ifodalashi 
lozim bo‘lsa, qizil va sariq ranglarning kombinatsiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq. Makdonaldning 
“xalq” restoranlari va Lipton choyining ushbu ikki rangdan foydalanishi bejiz emas. Yashil va ko‘k ranglar, 
odatda, mahsulotning yangiligini ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Bir-biri bilan uyg‘unlashishi qat’iyan man 
etilgan ranglar ham mavjud, chunki ular iste’molchida salbiy his-tuyg‘ularni keltirib chiqaradi. Masalan, 
binafsha rangning to‘q sariq rang bilan kombinatsiyasi umidsizlikni, o‘z joniga qasd qilishni anglatadi. Xuddi 
shu ta’sir, masalan, tim qora bo‘lmagan fonda oq harflar bilan yozilgan yozuvdan kelib chiqadi.
Hozirgi vaqtda olimlar rangning insonning psixofiziologiyasiga ta’siridan tijorat va maishiy 
maqsadlarda foydalanishga harakat qilishmoqda. Haqiqatan ham, har bir rang inson ruhiyatiga ijobiy yoki 
salbiy ta’sir etadi. Bu, ayniqsa, bolalar ruhiyatida yaqqol aks etadi. Shuning uchun bolalar xonalarini 
ta’mirlash va bezashda ranglarning ruhiyatga ta’siri hisobga olinishi zarur. Bolalar katta yoshli insonlarga 
nisbatan rang va rang kombinatsiyalariga ko‘proq moyil bo‘ladilar. Jumladan, ko‘k rang ma’lumotni 
yaxshiroq o‘zlashtirish va do‘stona munosabatlarni o‘rnatishga yordam beradi. Biroq ko‘k rangning ba’zi 
ko‘rinishlari diqqatni tezda jalb qiladi va ish qobiliyatini pasaytiradi. Yashil rang asab tizimiga 
tinchlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, bosh og‘rig‘ini, charchoqni, asabiylikni yengillashtiradi va qon bosimini 
pasaytiradi. Qizil rang qonda adrenalin miqdorini, shuningdek, ish qobiliyatini oshiradi va shuning uchun 
ko‘proq harakatlari sust bolalarga tavsiya etiladi. Biroq qizil va yashil ranglarning haddan tashqari ko‘payishi 
bolalardada foyda olish istagini uyg‘otadi va salbiy xususiyatlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. 
Binafsharang yurak va o‘pka faoliyatini yaxshilaydi, tananing chidamliligini oshiradi. Shunga qaramay, ular 
suiiste’mol qilinmasligi kerak: bu rang charchoq uchun subliminal katalizatordir. Ranglar hatto xonalarni 
vizual ravishda kengaytirishi (masalan, sariq va sariq-yashil) yoki ularni toraytirishi mumkin (qizil-to'q sariq). 
Sariq-yashil yoki to‘q sariq rang ruhiy charchoqni yengillashtiradi, sariq rang esa aqliy faolikka yordam 
beradi. Demak, bolalarning tarbiyasida, ularda ijobiy sifatlarning shakllanishida ranglar muhim rol o‘ynaydi. 
Bolalar temperamentiga qarab ham, rang psixologiyasi farqlanadi. Masalan, melanxolik temperamentli 
bolalar paxta, bezak va geometrik naqshlarda porloq ranglarga muhtoj bo‘lishadi. Sangvinik va xolerik 
temperametli bolalar esa nafis pushti, ochiq ko‘k, shaftoli yoki firuza devorlari bo‘lgan xonada tinch va 
xotirjam bo‘lib qoladi. Shuningdek, yaponlar “Nomsiz ranglar” usuli yordamida bolalarda ijodkorlik 
qobiliyatini yaratishda samara berishini ta’kidlaydi. Bunda yosh o‘rganuvchilarning oldiga ranglar solingan 
10 ta idish qo‘yiladi. Idishning ustiga rang nomi yozilmaydi, faqatgina uning ichidagi ranglardan 
foydalanilgan nuqtachalar aks ettiriladi. Nuqtalarning o‘lchami turlicha bo‘ladi. Dizaynerlarning maqsadi – 

---

53 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
shu orqali bolaning o‘ylash va o‘rganish malakasini o‘zgartirish. Bunda bola ranglarni aralashtirib, qanday 
rang hosil bo‘lganini ko‘radi va o‘zicha mulohaza yuritadi. Masalan, bola pushti va ko‘k rangli ikki nuqta aks 
ettirilgan idishga qaraydi. Hozircha bu idish ichidagi ikkita rangdan qanday rang hosil bo‘lishini bilmaydi. U 
mutaxassislar aytganidan so‘ng, idishlarni siqib ko‘radi va pushti hamda ko‘k ranglardan siyoh rang hosil 
bo‘lishiga guvoh bo‘ladi. Bu nihoyatda qiziqarli jarayon. Yana bir misolni olaylik. Siyohrang idishda katta ko‘k 
va kichkina pushti rang nuqtalar aks ettirilgan. Bu oz miqdorda pushti va ko‘p miqdorda ko‘k rangni 
aralashtirib ko‘r, demakdir. Bola amaliyotni bajaradi va uning ko‘z o‘ngida to‘q ko‘k rang hosil bo‘ladi. 
Keyingi bosqichda bolaga istalgan ikkita rang aytilib, ulardan qanday rang paydo bo‘lishi mumkinligi 
so‘raladi. Kichik ijodkor uni o‘zicha o‘ylab, tasavvuridagi ranglarni aytadi. Bola bu usulni o‘rganib olgach, o‘zi 
istagan ranglarni qorishtiradi va shu tariqa, o‘zi uchun yangi ranglarni kashf etib boradi. Ranglar bilan 
ishlashning oson va zavqli bu usuli bolada ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirib, yangilik yaratishga bo‘lgan 
istagini oshiradi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, borliqdagi narsa-hodisalar bolalar ongida akslanishi natijasida unda 
ma’lum bir kayfiyat uyg‘otishi, psixologik ta’sir qilishi mumkin. Shu ma’noda ranglarning turli jilvasi bolalar 
uni qabul qilganda mavjud hissiyot bilan sintezlashib, psixologik holatni boshqarish xususiyatiga ega. 
Shunday ekan, ranglarning sirli xususiyatlarini anglash va ulardan oqilona foydalanish samaradorlikka 
erishishning muhim shartidir.