Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Ключевые слова: литературное обучение, глухие ученики, слабослыщашие ученики, 
осознанное чтение, литературный анализ, умение, педагогическая система, принципы, методы, 
читательская деятельность, литературно-творческое, общение. 
 
INNOVATIVE-METHODOLOGICAL APPROACH TO THE PROCESS OF DEVELOPMENT OF THE SPEECH 
OF DEAF AND POORLY CHILDREN IN THE PROCESS OF LITERARY TRAINING 
 
Mamarazhabova Z.N. - doctoral student, Tashkent State Pedagogical University, professor, candidate 
of philological sciences 
Annotation.This article outlines the scientific and methodological foundations of literary education 
in special schools, the study of pedagogical and psychological bases for improving the process of teaching 
literature, the formation and development of literary analysis skills among deaf and weak hearing 
students.The article was devoted to the study of the skills of creative ideas of children in the works that 
they read in an oral presentation, in accordance with the experimental program of studying the general 
and specific features of speech development in the literary process of learning.In the period 2019-2020 A 
systematic study of the development of children with speech disorders during literary learning was 

---

24 
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
presented.
 Key words: literary education, deaf pupils, weak-learning students, conscious reading, literary 
analysis, skill, pedagogical system, principles, methods, reading activity, literary and creative, 
communication. 
Maxsus pedagogikada adabiy ta’lim jarayonida kar va zaif eshituvchi bolalar nutqini rivojlantirish 
alohida jarayon emas, balki o‘quvchi shaxsining umumiy, jumladan, estetik va aqliy rivojlanishining bir qismi 
sifatida tadqiq etiladi. Adabiy ta’lim jarayonida kar va zaif eshituvchi bolalar nutqini rivojlantirish ayni 
vaqtda umumiy estetik rivojlanishning bir qismi sifatida obrazli fikrlash, ijodiy va qayta yaratuvchi tasavvur, 
ijodiy faoliyatga intilish uni estetik rivojlanish bilan bog‘laydi. Adabiy ta’lim jarayonida bolalar nutqini
rivojlantirish shaxsning ko‘plab sifatlari va xususiyatlarining birikishi ifodasini qamrab oladi
1
. Tadqiqot 
natijalari adabiy ta’lim sharoitida eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini shakllantirish metodikasi 
rivojlanishining zamonaviy bosqichida surdopedagoglar bolalarni badiiy adabiyotni idrok qilishga 
tayyorlash, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini rivojlantirish metodlarini optimal tanlash, 
evristik va ijodiy xarakterdagi topshiriqlar sonini orttirish, adabiy ta’lim sharoitida eshitishida nuqsoni 
bo‘lgan bolalarning nutqini shakllantirish natijaviyligini aniqlash bo‘yicha diagnostik topshiriqlarni ishlab 
chiqish bilan bog‘liq nuqtiy rivojlantirishning yangi yo‘llarini tadbiq etish haqidagi xulosaga kelishga imkon 
berdi. 2019-2020-yillar davomida adabiy ta’lim jarayonida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqini 
rivojlantirish holatini tizimli o‘rganish jarayonida Toshkent shahridagi 106-sonli ixtisoslashtirilgan maktab, 
Buxoro shahridagi 123-sonli sonli ixtisoslashtirilgan maktab, Qarshi shahridagi 17-sonli sonli 
ixtisoslashtirilgan maktab, Olmaliq shahridagi 80-sonli ixtisoslashtirilgan maktabning o‘quvchilari tadqiqot 
obyekti sifatida tahlil etildi. Adabiy ta’lim jarayonida eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning nutqini 
rivojlanishining umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishning eksperimental dasturiga muvofiq, 
tadqiqot bolalarning o‘qigan asarlari haqidagi ijodiy fikrlari og‘zaki nutq vositasida bayon etish malakasini 
o‘rganishdan iborat bo‘ldi. Tadqiqotni tashkil qilish va o‘tkazishning metodik asosini M.P.Voyushina, 
M.I.Nikitina tomonidan ishlab chiqilgan diagnostik topshiriqlar tashkil qildi
2
O‘quvchilar tomonidan o‘qigan 
asarlari haqidagi ijodiy fikrlari og‘zaki nutq vositasida bayon etish darajasini aniqlash maqsadida 6-sinf 
o‘qish darsligidagi Sunnatilla Avloqulovning “Tonggi so‘z” va “Ko‘pik” hikoyasini o‘qish, keyin o‘qiganlari 
haqida voqealarning keyingi rivojining o‘z variantini taklif qilgan holda, og‘zaki matn tuzish taklif qilindi. 
Birinchi turkum topshirig‘ida o‘quvchilar bog‘langan fikrlarni mustaqil tuzdi, ikkinchisida esa matn asosidagi 
reja yordamida tuzdilar. Birinchi turkum eksperimental topshiriqlarni bajarishga oid bog‘langan fikrlarini 
jamlagan ishlar tahlili sinaluvchilarning bog‘langan fikrlarni mustaqil tuza olmasligini aniqlash imkonini 
berdi. Odatda, bolalarning fikrlari bitta gapdan tashkil topdi, masalan: “Qiziq”, “Menga hikoya yoqdi, chunki