TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
matematik bilimlarni tatbiq etish bo‘yicha
amaliy bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyaviy
yondashuvlarni shakllantirgan holda yondashish maqsadga muvofiq. O‘qituvchi matnli
masalalarni yechishga o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar bilan bosqichma-bosqich doimiy ravishda
ishlab, ularda kreativ va nostandart fikrlashni yetarlicha rivojlantirmog‘i lozim. Biz bu borada
quyidagi bosqichlarda ish olib borishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
1-bosqich. Masala shartiga oydinlik kiritiladi va topilishi kerak bo‘lgan kattalik aniqlanadi.
2-bosqich. Masalaga oid matematik nazariyani to‘g‘ri belgilash va berilgan masalani ushbu
nazariya asosida yechish algoritmini shakllantirish.
3-bosqich. Matnli masalani yechish usulini to‘g‘ri belgilash va shu asosida yechish.
Masalaning matematik yechimini berilgan masala tilida qayta ifodalash (matematik yechimning
interpretatsiyasini ko‘rsatish).
O‘quvchi tomonidan matnli matematik masalalarni yechish jarayonida masala turini ajrata
olishi muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonning talablarga muvofiq tashkil etilishi o‘quvchilarning
matnli masala turi va mohiyatidan qanchalar xabardor ekanligi bilan bevosita bog‘liq1. Shu
nuqtayi nazardan matnli matematik masalalarni quyidagicha klassifikatsiyalash mumkin:
1) natural sonlarga doir
masalalar;
2) ishga doir masalalar;
3) foizga doir masalalar;
4) harakatga doir masalalar;
5) aralashma va qotishmaga doir masalalar;
6) progressiyaga doir masalalar;
O‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun masalalarni qiyinlik
darajasi bo‘yicha va tushunchalarning izomorfligiga tayangan holda tanlash o‘ta muhimdir.
Matnli masalalarni oson yechishning usuli sifatida asosan masala mazmuniga qarab geometrik
metod, tushunchalarning izomorfizm va gomomorfizmligi, proportsiya va proportsionallik
asosida hamda inversiya, o‘xshashlik, qiyoslash kabi metodlar bilan yechish tavsiya etiladi.
Matnli matematik masalalarni yechish usuli masalaning mazmuni va uning spesifik xarakteriga
qarab oshkor bo‘ladi. Matnli matematik masalalarni yechish algoritmi ko‘p holatlarda quyidagi
ko‘rinishda bo‘ladi:
1) chiziqli tenglama va tenglamalar sistemasiga keltiriladigan masalalar;
2) ikki va undan ortiq o‘zgaruvchili tenglama va tenglamalar
sistemasiga keltiriladigan
masalalar;
3) tushunchalarning izomorfligi va gomomorfligi, proportsiyasi, proportsionalligiga
asoslangan masalalar;
4) aniqmas tenglama va tenglamalar sistemasi tuzib yechiladigan masalalar;
5) tengsizliklar tuzib yechiladigan masalalar;
6) aralash tipdagi masalalar.
Murakkab matnli matematik masalalarga o‘qituvchi nazariyani ko‘rsatma
shaklida
ko‘rsatish bilan chegaralanmasdan, o‘rganilayotgan tushunchani chuqurroq ochib berishi va uni
to‘ldirishi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga yo‘naltirishi lozim. Ishning birinchi bosqichida
o‘rganilayotgan tushuncha va u bilan bog‘liq ko‘nikmalarni o‘quvchilarga puxta singdirishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Shu maqsadda matnli matematik masalalarni yechish metodikasi
bo‘yicha quyidagi vazifalarni bajarishi maqsadga muvofiq:
-
masalani yechishga barcha o‘quvchilarni jalb qilib, ular faol ishtirok etishini ta’minlashi;
1 The 2013 Stanford-Sylvania Competitive Examenation in Mathematics, California Mathematics Council Bulletin, 2013, B). 18,
p. 16-17.
3
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
-
o‘qituvchi o‘quvchilarning masalalarni yechishlarida mustaqil, ijodiy fikrlashlariga
diqqat bilan qarab, masalani qulayroq usulda yechishga intilishlarini
har taraflama
rivojlantirishi;
-
o‘quvchilarning darsda o‘rganilgan bilimlaridan foydalanib uyga beriladigan vazifalarni
yechish ko‘nikmasini shakllantirishi;
-
o‘quvchilarga beriladigan misol va masalalar matematikaning fan sifatidagi ahamiyatini
va qimmatini ko‘rsatadigan mazmunda bo‘lishi hamda fanlararo aloqadorlik, o‘quv
fanining ichki integratsiyasiga alohida e’tibor berishi;
-
beriladigan masalalar o‘quvchilarning kundalik hayotida uchraydigan masalalarni
yechish ko‘nikmasini shakllantirishi kerak.
Avvalo, matnli masalalarni yechishga kirishishdan oldin uning turini aniqlash, berilgan
masalaning
shartlarini
analiz
qilish,
tushunchalarning
izomorfligi,
proportsiyasi,
proportsionalligini aniqlash maqsadga muvofiq. Matnli masalalar turli obyektlar uchun tuzilgan
bo‘lsada, ularni yechish ma’lum qonuniyatlar negizida amalga oshiriladi. Obyektlarning umumiy
xossalarga ega bo‘lishi, ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysunishi, tushunchalarning gomomorf va
izomorfligi bilan xarakterlanadi.
Masalan: 1) Bajarilgan ishga oid matnli masalalar fizika kursidagi parallel ulangan
qarshiliklarning umumiy qiymatini topish
qonuniyati
asosida oson yechiladi.
1-masala. Usta muayyan ishni 15 kunda, shogirdi 27 kunda tugatadi. Agar 5ta usta va 3ta
shogird birga ishlasa, shu ishni necha kunda tugatadi.
Yechish: Usta
kunda, shogirdi
kunda tugatsa, ularning birgalikda ish
vaqti
. Yuqorida keltirilgan qonuniyatga ko‘ra:
;
.
2)
Fizika
va
kimyo
kursida
aralashmaning
konsentratsiyasini
topish
qonuniyat bilan aniqlanadi, bu yerda
- massalar,
-
konsentratsiyalar,
- yangi hosil bo‘lgan aralashmaning konsentratsiyasi. Ushbu
qonuniyatdan foydalanib qator matnli masalalarni yechish mumkin.
1-masala. Idishda yog‘liligi 92% bo‘lgan 120 litr suyuqlik bor. Idishdan suyuqlikning bir
necha qismi to‘kib yuborildi va o‘rniga shuncha yog‘liligi 70% bo‘lgan suyuqlik quyildi. Agar hosil
bo‘lgan suyuqlikning yog‘liligi 85% ga teng bo‘lsa, idishga qancha suyuqlik quyilgan.
Yechish: Idishga quyilgan suyuqlik
litrga teng bo‘lsin, to‘kib yuborilgan va quyilgan
suyuqliklar teng bo‘lgani uchun suyuqlikning umumiy miqdori o‘zgarmaydi. Lekin suyuqlikning
konsentratsiyasi (yog‘liligi) 85%ga tushib qoladi. U holda quyidagi tenglamadan
qiymat
topiladi.
1
2
1
1
1
...
Do'stlaringiz bilan baham: