Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 8 - SON 
87 
Keyinchalik tarixiy yozma manba ―Avesto‖da ular nisbatan sistemalashgan. Shu 
o‗rinda ―Avesto‖ da …yangi kanallar qazish, ariq-zovurlarni tozalash, yеrlarni o‗z 
vaqtida ekishga tayyorlash mo‗l hosil olishning asosiy garovidir. Shuningdek, 
―cho‗lga suv chiqazib, yеrning sho‗rini yuvib, zahini qochirib, yеrga ishlov 
berganlar‖ – еng mo‗tabar insonlar hisoblanadi. Hatto podshoh Jamshid Tangri Uzoq 
vaqt ishlov bermay va ekin ekilmay qolgan yеr eng baxtsiz zamindir deb keltirib 
o‗tilgan. [6. 11-14-b] Shuningdek, islom dini manbalari ―Qur‘oni Karim‖ va ―Hadisi 
sha‘rif‖dagi ilohiy o‗git va aqidalar ekologik dunyoqarash tadqiqotining ma‘naviy 
ildizlarini, manbalarini tashkil qiladi. Ekologiya borasida sharq mutafakkirlari ham 
o‗z fikrlarini bildirib o‗tishgan. Jumladan, O‗rta asrlarda yashab ijod etgan Sharq 
allomalaridan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu  Nasr Forobiy, Abu Rayhon 
Beruniy, Abu Ali ibn Sino va boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa 
qo‗shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi 
muvozanat, o‗simliklar va hayvonot dunyosi, tabiatni e‘zozlash haqida qimmatli 
fikrlar aytganlar.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) asarlarida o‗simlik va hayvonlarning 
biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi va xo‗jalikdagi ahamiyati haqida 
ma‘lumotlar topish mumkin. Beruniyning ilmiy qarashlari, asosan, ―Saydana―, 
―Mineralogiya―, ―Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar― kabi asarlarida uchraydi. 
Olim ―Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar― asarida Eronning turli tropik 
o‗simliklari va hayvonlarining tashqi muhit bilan aloqasi, ularning xulq-atvori yil-
fasllarining almashinuvi bilan bog‗liq ravishda o‗zgarishini misollar bilan 
tushuntirgan. 
Zahiriddin 
Muhammad 
Bobur (1483-1530)ning 
eng 
yirik 
asari 
―Boburnoma‖dir. Unda shoirning ko‗rgan-kechirganlari, borgan joylarining tabiati, 
boyligi, odamlari, urf-odatlari, hayvonoti, o‗simliklari va boshqalar tasvirlangan. Har 
bir kasb egasi bu kitobdan o‗ziga keragicha ma‘lumot topa oladi. Asar muhim 
atamalar va toponimik manbalarga boy. Unda yеr, suv, havo, turli tabiiy hodisalarga 
tegishli xalq so‗zlari ko‗plab topiladi. ―Boburnoma―ni o‗qigan va o‗rgangan har bir 
kishi uni tabiat va geografiyani yaxshi bilgan o‗lkashunos olim yozgan degan 
xulosaga keladi. Bobur o‗lkani bilgan kishilarni hurmat qilgan, ularning qadriga 
yеtgan va ular bilan hamisha maslahatlashgan. 
Abu Ali ibn Sino (980-1037) ham o‗z asarlarida ekologiya borasida fikrlarini 
bildirib o‗tgan. Xususan, ―Tib qonunlari‖ asarida, kishi organizmiga tashqi muhit 
ta‘siri muhimligini bilgan alloma ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi 
haqida fikr bayon etgan, ya‘ni u kasallikni yuqishi masalasini hal etishga 
yaqinlashgan edi. Bular moxov, qo‗tir, chechak, vabo isitmasi, yiringlagan yaralar 
kabi kasalliklardir. Xususan, bular odamlarning turar еrlari tor bo‗lganda, ya‘ni aholi 

---