Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

at
a, 
bal
iq, 
baq
a, 
besh
ik, 
big
iz, 
buy
uk, 
bur
gut, 
bu
g‘, 
b
o‘
r
i, 
zir
ak, 
id
ish, 
yal
in, 
yash
il, 
yashi
n, 
kisha
n, 
uz
un, 
uy
al, 
uy
at, 
ul
ug‘, 
saq
la, 
tik
an, 
o‘
yin
, 
qiz
il 
kabi.
1
So‘z 
Diaxron nuqtayi nazarda
so‘z tarkibining tahlili 
Sinxron nuqtayi nazarda so‘z 
tarkibining tahlili 
ax+tar=axtar
“bir tomonga egil” ma’nosini anglatgan 
ax
fe’liga, [ 
-tar ]
qo‘shimchasi qo‘shilishi bilan 
yasalgan 
“biror narsani qidirish” ma’nosini 
anglatgan tub so‘z 
o‘p+ka=o‘pka
“ich tomonga tort” ma’nosini anglatuvchi 
o‘p
fe’liga, [ 
-ka ]
qo‘shimchasi qo‘shilishi 
bilan yasalgan 
“nafas olishda ishtirok etuvchi 
inson a’zosi” ma’nosini anglatgan 
tub so‘z 
o‘p+qon=o‘pqon
“ich tomonga tort” ma’nosini anglatuvchi 
o‘p
fe’liga, [ 
-qon ]
qo‘shimchasi qo‘shilishi 
bilan yasalgan 
“chuqurlik” ma’nosini anglatgan 
tub so‘z 
inti+q=intiq
“sabrsiz bo‘lib kut” ma’nosini ifodalovchi 
inti
fe’liga, [ 
-q ]
qo‘shimchasi qo‘shilishi 
bilan yasalgan 
“sabrsiz bo‘lib kutish” ma’nosini 
anglatgan tub so‘z 
So‘z strukturаsidа yuz bеrgаn fоnеtik hоdisа sаbаbli morfemalararo аlоqа sеzilаrsiz hоlgа 
kеlаdi, ya’ni, tub so‘zlar orasida shunday so‘zlar borki, ularning etimologiyasiga murojaat qilinganda, 
tovush tushishi, tovush orttirilishi va tovush almashinishi, shuningdek, bir paytning o‘zida tovush 
o‘zgarishlarining bir necha ko‘rinishlari ko‘zga tashlanadi. Ana shu holatlar “So‘z tarkibidagi fonetik 
o‘zgarishlar natijasida soddalanish hodisasi yuzaga chiqadi”, - degan umumiy qoidaga amal qilishga 
asos bo‘ladi.
Hozirgi o‘zbek tilida morfemalarga ajratilmaydigan
 yanch
fe’lining o‘zagi 
yoy
; 
yayov
so‘zining 
o‘zagi 
yaza
; 
baqaloq
so‘zining o‘zagi 
baqan
; 
dovon
so‘zining o‘zagi 
daba
; 
yaxshi
so‘zining o‘zagi 
yoq
shaklida ekanligining o‘ziyoq yuqoridagi qoidaning asosli ekanligini ko‘rsatadi.
1
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. I жилд. –Toshkent, Университет. 2000. -Б. 600. 

---

205 
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
 
O‘zbek tilshunosligida tub so‘z hisoblangan 
yaproq
so‘zi turkiy tilda 
“qopla”
ma’nosini 
anglatuvchi 
yapur
fe’liga so‘z yasovchi 
[ -g‘a ] 
hamda 
“kichraytirish”
ma’nosini ifodalovchi 
[ -q ]
qo‘shimchalarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Dastlabki davrlarda bu so‘z yapurg‘aq shaklida 
bo‘lgan, keyinchalik,