TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2020/2(23
)
- har qanday nutq elementidagi har qanday jaranglash namunalarining xotirada uzoq vaqt saqlash
hamda ularning tahlilini о‘tkazish uchun zarurat tug‘ilganda ekranga chiqarish imkoniyatini ta’minlash.
Bu о‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, qachonki ovozli nutqni vizuallashtirish tizimi bola uchun о‘z
talaffuzini nazorat qilishning qо‘shimcha vositasi sifatida olib qaralar ekan, shundagina ushbu talablar
rо‘yxati tо‘liq bо‘la oladi. Surdopedagog bu tizimdan nutq talaffuzini (shu jumladan, uning motivatsion
komponentlarini) shakllantirish va korreksiyalashning bir butun jarayonini qо‘llab-quvvatlaydigan
ta’lim vositasi sifatida foydalanishi uchun u yana bir talabga javob berishi kerak, ya’ni bola faoliyatining
о‘yin strategiyasini ta’minlashi kerak: bunda materialning sifatli talaffuzi о‘yin maqsadiga erishish sharti
bо‘lib xizmat qiladi, nutqiy faoliyat jarayoni va natijasining vizuallashtirilishi esa о‘quvchi uchun о‘z
talaffuzini nazorat qilishning qо‘shimcha vositasiga aylanadi.
Ovozli nutqni vizuallashtirish vositalariga surdopedagoglar tomonidan qо‘yilgan talablar rо‘yxati
aniqlashtirilganidan keyin, nutqning talaffuz jihatini shakllantirish va korreksiyalashda qо‘llanadigan
yordamchi vositalarning tadrijiy rivojlanish jarayonini kо‘rib chiqish kerak bо‘ladi. Bunda bizni
talaffuzning vizual nazoratini olib boradigan vositalardan nutqning talaffuz jihatini shakllantirish va
korreksiyalashning bir butun jarayonini qо‘llab-quvvatlaydigan ta’lim vositalarining yaratilish davri
kо‘proq qiziqtirdi.
О‘tgan asrning 40-yillarida A.Bell kompaniyasining telefon laboratoriyalarida ishlayotgan
tadqiqotchilar guruhi ovozli nutqni optik signallarga aylantira oladigan tizimni yaratish ustida ish olib
bordilar. Shu davrdan e’tiboran nutqning akustik komponentlarini vizuallashtirish prinsipiga asoslangan
va “kо‘rinadigan nutq” nomini olgan yordamchi vositalarni yaratish boshlandi. Bunday tizimlarda
spektral analizatordan foydalanish evaziga ushbu vositalardan logopatlar va karlarni nutqqa
о‘rgatishda, garchi juda cheklangan holatda bо‘lsa-da, foydalanish imkoniyati tug‘ildi, chunki spektral
analizator nutq tovushlarining chastota spektrini aniqlash hamda tovushlarning tо‘g‘ri yoki nuqsonli
talaffuziga mos keladigan tavsiflarini grafik shaklda taqdim etish imkonini berdi.
Ovozning ekranda grafik obrazlar kо‘rinishida aks ettirilishi elektron-nurlanish naychasi tufayli
mumkin bо‘ldi (Riesz&Schott). 50-yillardan boshlab, nutqning talaffuz jihatini shakllantirish va
korreksiyalash jarayonini qо‘llab-quvvatlashga qaratilgan Yevropada ishlab chiqariladigan yordamchi
tizimlar mana shu elektr vakuumli pribordan foydalanishga asoslangan edi.
50-yillarda nutqning akustik tuzilishi 1947-yili taklif qilingan «VisibleSpeech» pribori (P.Potter,
G.Korr., N.Green) yordamida eng tо‘liq vizualizatsiya qilindi. U karlarga og‘zaki nutqni idrok etishni
osonlashtirish uchun yaratilgan edi. Pribor mikrofonga kelib tushayotgan nutqni о‘n polosali filtrlar
yordamida tahlil qila olar hamda natijalarni elektron-nurlanish trubkasi ekranida ma’lum vaqt
davomida saqlanib turadigan spektrning uzluksiz tasviri kо‘rinishida aks ettira olar edi. Vertikal о‘q
bо‘ylab joylashgan chastota polosalari pastdan yuqoriga qarab 0 dan 3000
gs gacha taqsimlanadi va
tovushning chastotali tarkibini tavsiflaydi. Tasvirning gorizontal о‘q bо‘ylab chapdan о‘ngga surilishi
tovushning vaqtda о‘zgarishini kо‘rsatadi. Tovush amplitudasi, uning intensivligi esa ekranda
spektrning muayyan uchastkalarida nurlanishning yorqinligi bilan ifodalanadi. О‘nta kanaldan har
birining chiqishida elektrodlar qо‘llangan bо‘lib, bu nutq spektrini elektr kimyoviy qog‘ozda
spektrogramma kо‘rinishida kо‘rsatish imkonini beradi. Bunda spektrogrammadagi tasvir qog‘ozning
qorayishi tufayli hosil bо‘ladi, qorayish darajasi esa nutq tovushidagi tegishli komponentning
amplitudasini tavsiflaydi.
Spektrogrammada muayyan tarzda fonemalarning akustik belgilari, shu jumladan, fonemalarning
sо‘zda birikib kelganida bir fonemaning ikkinchisiga о‘tishi bilan bog‘liq holda vaqtda о‘zgarishi ham aks
ettirilar edi. R.Potter, Dj.Kopp va G.Grin
1
tadqiqotlari natijasida olingan ma’lumotlar shuni isbotlab
berdiki, bolalar «VisibleSpeech» pribori yordamida о‘zaro muloqotga kirisha olishlari uchun ancha uzoq
1
3еленская Ю.Б. Использование компьютерной программы «SPEECHVIEWER» («Видимая речь») в процессе логопедического
воздействия: Автореф. дис. ... канд. пед. наук.- М., 2003.- 22 с.
