Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 6 - SON 
112 
Maqsudlarin chu aylabon fosh, 
Posux tilayu quyi solib bosh.
Shu bilan birga ―Layli va Majnun‖ dostonida ―bosh‖ somatizm komponenti 
asosida shakllangan ayrim umumturkiy iboralar hozirgi tilimizda uchramaydi. Ana 
shunday arxaik, umumturkiy iboralardan biri ―boshini erkin chekmoq‖ bo‗lib, bu 
ibora 
―boshini g‗oz tutmoq, boshini baland, mag‗rur tutmoq‖ 
ma‘nolariga ega 
bo‗lgan: 
Kim bag‗rig‗a xor tiktim erkin,
Ne ko‗kka boshimni chektim erkin. 
Tilimizda ―bosh(i)da tosh chaqmoq‖ iborasi ―ortiq darajada azoblamoq, 
qiynamoq‖ ma‘nolarini bildiradi [9, 45]. ―Lpyli va Majnun‖ dostonida esa xuddi shu 
ibora ―boshiga tosh yog‗dirmoq‖ shaklida qo‗llangan: 
Atfoli junun jafo qilib fosh, 
ar lahza boshumg‗a yog‗durub tosh. 
―Boshiga tufroq sovurmoq‖ 
iborasi ham umumturkiy bo‗lib, ―boshiga g‗am-
alam yukini sochmoq, qiynamoq, azob bermoq‖ ma‘nolarini bildiradi: 
Boshiga sovurdi oncha tufroq, 
Go‗yo yiqildi bu ko‗han toq. 
―Quloq‖ so‗zi umumturkiy bo‗lib, ―eshitish organi va uning tashqi qismi‖ 
degan ma‘noni bildiradi [10, 616]. Tilimizda ana shu somatizm so‗z yordamida 
―quloq bermoq‖,‖quloqdan qolmoq‖, ―qulog‗iga quymoq‖, ―qulog‗idan nari 
ketmaslik‖, ―qulog‗i ding bo‗ldi‖, ―qulog‗ini pishitmoq‖, ―qulog‗ini burab 
qo‗ymoq‖, ―qulog‗i og‗ir‖, ―qulog‗i tinchidi‖, ―qulog‗ini tishlab ketmoq‖, ―quloq-
miyasini yemoq‖, ―quloqlari ostida shavla qaynatmoq‖, ―quloq solmoq‖, ―quloqqa 
olmoq‖, ―qulog‗iga yetkazmoq‖, ―qulog‗idan kun ko‗rinadi‖ 
singari juda ko‗plab 
umumturkiy frazeologizmlar shakllangan [8]. ―Layli va Majnun‖ dostonida xuddi ana 
shunday umumturkiy iboralardan 
―quloqqa olmoq‖, ―quloqqa solmoq‖, ―qulog‗iga 
yetmoq‖ 
kabilar qo‗llangan. Jumladan, 
―quloqqa solmoq‖ 
ва 
―qulog‗iga yetmoq‖ 
umumturkiy iboralari ―eshitmoq, xabardor bo‗lmoq, xabar topmoq‖ ma‘nolarini 
bildiradi: 
Bu bir necha so‗z quloqqa olg‗il, 
Balkim necha dur quloqqa solg‗il; 
Kim yetti qulog‗ig‗a xurushi, 
Aytur edi bu xabar Surushi kabilar.
―Quloqqa olmoq
‖ umumturkiy iborasi esa xuddi hozirgi vaqtda bo‗lgani 
singari
 
[9, 355],
 
―Layli va Majnun‖ dostonida ham ―tinglamoq, aytganini qilmoq‖ 
ma‘nolarini ifodalaydi: 
Bu bir necha so‗z quloqqa olg‗il, 
Balkim necha dur quloqqa solg‗il. 

---