Тошкент давлат иқтисодиёт университети И. Саифназаров, А. Мухтаров, Т. Султонов, Д. Эрназаров Илмий тадқиқот методологияси

Тушунтиришнинг амалга ошириш шакллари (ҳамкорлик фаолиятида, фикрни изоҳловчи, фикрни қабул қилувчи иштирокидаги шакллар)

1. 
   Индивидуал (лот. бўлинмас) –инсон шахсий ҳаётининг алоҳидалиги, шахс ҳуқуқларининг мутлоқлигини ифодаловчи фалсафий ахлоқий тамойил. Индивидуал онг –муайян гуруҳ, элат, миллат мансуб бўлган айрим шахснинг онги.
   
2. 
   Триалогик (юн. учлик)- борлиқнинг учлиги; 1). Намуна-ақл; 2) декург-руҳ; 3) материя-космос.
   
3. 
   Полилолик (грек. кўп). Тараққиётнинг ҳар қандай процесси уч босқичли: 1) тезис; 2) антитезис; 3) синтез босқичларини босиб ўтади. Келгуси ҳар қандай босқич олдинги босқични инкор этиб, унинг қарама –қаршилигига айланади. Синтез эса фақат антитезисни рад этиб қолмасдан балки тараққиётнинг ҳар иккала олдинги босқичларининг баъзи хусусиятларини ўзида янгича бирлаштиради.
   

Тушунтиришнинг муддати, кўлами, узатиш воситалари, вервол ва новервал нутқ турлари устиворлиги билан бир-биридан фарқ қилади.

8.2.4.-Чизма

Тушунтиришнинг нутқдаги турлари





2. Новерваль
Имо-ишора орқали

1. Вербаль
Тил орқали



ТУШУНТИРИШ ВА ТУШУНИШНИНГ ЎЗАРО НИСБАТИ





Мазкур процедураларни фарқлаб, ММ.Бахтин шундай деб ёзган эди: “Тушунтиришда фақат бир онг, бир субъект, тушунишда эса –икки онг, икки субъект қатнашади. Объектга нисбатан диалогик муносабат бўлиши мумкин эмас, шунинг учун ҳам тушунтириш диалогик жиҳатларга эга эмас (формал-риторик жиҳатдан ташқари). Тушунтириш ҳар доим маълум даражада диалогик хусусиятга эга”.

Тушуниш ва тушунтириш бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Аммо тушуниш тушунтиришни, яъни ўрганилаётган ҳодисани қонунга ва сабабга боғлашни назарда тутмаслигини унутмаслик керак. Бундан ташқари, тушунишни тушунтиришга қарама-қарши қўйиш, шунингдек, инсон билиш фаолиятининг ҳар қандай соҳасида фаолият кўрсатувчи ва бир-бирини тўлдирувчи би икки тадқиқот процедураларини бир-биридан ажратиш мумкин эмас.



ХУЛОСА





Тушунтириш- инмоннинг ҳамкорлик фаолиятида билиш жараёнлари объектига кирган нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини фикр узатиш, ўзаро таъсир ўтказиш, таъсирланиш, мулоқот, тақлид ёрдами билан ойдинлашириш, хотирадаги билимлар ва ижтимоий тажрибалар билан уларни уйғунлаштирган ҳолда тушуниш сари етакловчи ақлий фаолият. Тушунтириш ҳамкорлик фаолиятида (фикрни изоҳловчи –фикрни қабул қилувчи иштирокида) индивидуал, триалогик, полилогик шаклларда амалга оширилади. Ўзининг муддати, кўлами, узатиш воситалари, вервал ва новервал нутқ турлари устиворлиги билан бир-биридан фарқ қилади.