Toshkent davlat iqtisodiyot

Zahiralarni ushlab turish bo‘yicha xarajatlar. Mahsulotni ma’lum vaqt davomida omborda saqlanishiga xarajatlar bilan belgilanadi va omborga joylashtirilgan mahsulot xajmiga bevosita bog‘liqdir. Bunga omborxona xarajatlari va agar ijaraga olingan bo‘lsa rent xarajatlari yoki ishlab chiqarish belgigacha tegishli bo‘lgan omborlarni ushlab turishga joriy xarajatlar kiradi. Kapiral xarajatlar ham xarajatlarning ushbu turiga kiradi. Sug‘urta zahiralari yong‘in yoki o‘g‘irlash holida zahiralarni yo‘qotishdan himoyalash kabi qo‘llab quvvatlanadi. Sug‘urta zahiralari baholash turi holati bo‘yicha soliqqa tortiladi, bu hamma vaqt ham zaxiralarning haqiqiy mazmuniga aks ettiriladi. Zahiralarni buzilishi va ishdan chiqishidan yo‘qotishlar ham ushbu sug‘urtaga kiradi.
Mahsulotning yo‘qligi natijasidagi yo‘qotishlarni ishlab chiqaruvchi omborda mahsulotni yo‘qotish tufayli birjadan vujudga kelgan talabni qanoatlantirish mumkin bo‘lmagan holda ko‘rsa bo‘ladi:

1. 
   buyurtmani bajarilmasligi (buyurilgan tovarni to‘xtab qolishi) munosabati bilan xarajatlar – mavjud tovar - moddiy zahiralar hisobiga bajarishni iloji bo‘lmagan buyurtma tovarlarini harajatlarini va jo‘natilishiga qo‘shimcha xarajatlar;
   
2. 
   yo‘qotilgan sotuvlar qiymati, bunda buyurtmachi o‘z buyurtmasini boshqa ishlab chiqaruvchiga topshiradi. Bu holda xarajatlar ko‘zda tutilgan xarajatlardan foydani yo‘qotilishi sifatida belgilaniladi;
   

v) buyurtmachini yo‘qotish munosabati bilan xarajatlar – zahiralarning yo‘qligi nafaqat u yoki bu savdo bitimini yo‘qotish bilan, balki buyurtmachi muntazam ravishda ta’minotining boshqa manbaalari qidirilishini boshlashi bilan tugagan holda (bunday harajatlar buyurtmachining firma bilan barcha bo‘lajak bitimlarni amalga oshirishdan aldanishi mumkin bo‘lgan umumiy tushum ko‘rsatkichlarida o‘lchanadi).
Buyurtmachi buyurtmani bajarilishini kutadi. Sotishlar yo‘qotilmagan, balki orqaga surilgan. Ammo buyurtmani taqsimlanishining oddiy kanallari orqali bajarilishining iloji bo‘lsa, buyurtmalarni rasmiylashtirish, sotish va omborxona sarflariga qo‘shimcha xarajatlarni yaratishi mumkin. Bu xarajatlarni belgilash ikkita turi “firmaning muqobil kursini qabul qilish natijasidagi vaqtincha xarajatlar” ga kiradi. Xarajatlarning uchinchi turini hisoblash qiyin, chunki gipotetik buyurtmachilar har xildirlar va tegishli xarajatlar – ham har xil. Ammo firma uchun xarajatlar ushbu turishining bahosi haqiqatda mavjud bo‘lagidan xarajatlar summasiga yaqinroq bo‘lishi muhimdir. Shuni nazarda tutish kerakki, zahiralar qiymatining, qo‘ldan chiqarilgan savdo bitimlari va amalga oshirilmagan buyurtmalar narxidan kattaroqdir. Unga ham mahsulot ishlab chiqarishiga vaqt yo‘qotilishi, ham ish vaqtini yo‘qotilishi va ehtimol, murakkab texnologik
jarayonlar o‘rtasida o‘tishlar uchun ishlab chiqarishdagi qimmatbaho tanaffuslar tufayli vaqtni yo‘qotilishi kiradilar.