Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

1.2.  Marketingning  asosiy  rivojlanish  bosqichlari
Marketing asosiy elementlarining tashkil topishi — bozomi tadqiq qilish 
va tahlil etish, narxni shakllantirish tamoyili hamda servis siyosati — (1809- 
1884)  Sayrus  Makkormik  nomi  bilan  bog’lanadi.  1902  yildan  boshlab 
AQShning  (Michigan,  Kalifomiya,  Illinoys)  universitetlarida  marketing 
muammolari  bo’yicha  (“Tovarlar  marketingi”,  “Marketing  uslublari”

---

fanlari  va  boshqalar)  fanlar  kiritilib,  ma’ruzalar  o’qitila  boshlandi.
1926 yilda AQShda milliy marketing va reklama assosiasiyasi tashkil topdi, 
keyinchalik  uning  negizida  Amerika  marketing jamiyati  barpo  etildi,  bu 
jamiyat  1937  yilda  Amerika  marketing  assosiasiyasi  nomini  oldi.  Bir  oz 
keyinroq bunday uyushma va tashkilotlar G’arbiy Yevropa mamlakatlari va 
Yaponiyada ham paydo bo’ldi. Xalqaro marketing tashkilotlari - jamoatchilik 
fikrlari masalalari va marketing bo’yicha Yevropa jamiyati, Xalqaro marketing 
federatsiyasi, Yevropa marketing akademiyasi va shunga o’xshashlar yuzaga 
keldi.
Bular haqida quyidagi  1-jadvalda to’liq tanishib chiqish  mumkin.
1-jadval
M arketingni  rivojlanish  tarixidan  asosiy  lavhalar1
Sana, yillar
M arketingda  ro ’y bergan o’zgarishlar
1902 yillarda
AQShda musraqil  ravishda marketing kursini o’qitish 
boshlandi
1908 yillarda
Ilk bor tijorat marketing tashkiloti tuzildi.  AQShning yirik 
sanoat kompaniyalarida birinchi marketing bo’limlari 
tashkil etildi
1920 yillarda
Xalqaro savdo palatasi tuzildi
1926 yillarda
AQShda Milliy marketing va reklama assosiasiyasi tashkil 
topdi, uning asosida keyinchalik Amerika marketing 
assotsiatsiyasi  deb qayta nomlandi
1930-1940 yillarda
Dunyoning ko’pgina iqtisodiy rivojlangan davlatlarida 
milliy marketing assosiasiyalari tashkil  topdi
1950-1960 yillarda
Xalqaro  marketing federatsiyasi, Jamoatchilik fikrlari 
masalalari va marketing bo’yicha Yevropa jamiyati va 
Yevropa marketing Akademiyasi kabi xalqaro marketing 
tashkilotlari tuzildi
1980 yillaming II yarmi
Mamlakatimizning iqtisodiy oliy o'quv muassasalarida 
marketing kursi o ’qitila boshladi
1990 yillaming oxirlari 
va hozirda
Mamlakatimizda marketing bo’yicha xorijiy adabiyotlar 
tarjima qilingan  holda va o ’zbekistonlik mualliflar 
tomonidan ko’plab chop etilmoqda
O’tgan asming 60-yillar o’rtasida eng yirik Amerika korporatsiyalarining 
80 foizga yaqini o’z xo’jalik faoliyatida marketingning asosiy talablarini qo’Uay 
boshladi. G’aibiy Yevropa va Yaponiyada marketing g’oyalari AQShga qaraganda 
sustroq joriy qilindi. Ammo XX asr 60-yillarning oxiriga kelib ular marketing 
amaliyotini tezkorlik bilan o’zlashtirishga kirishdilar va bunda muhim yutuqlaiga
1 Юсупов  М.  Маркетинг.  Кўргазмали ўқув қўлланма.  -Т.:  ТДИУ,  2001.

---

erishdiiar.  Marketing  an’anaviy  savdo  usullaridan  farqli  o’laroq  aniq 
maqsadlami ko’zlaydi,  xo’jalik vazifalaiini esa yaqqol ifodalaydi va buning 
natijasida koixona shunday sifatli mahsulot tayyorlashi  lozimki,  uni  sotish 
qulay bo’lsin. Darhaqiqat, mahsulot ishlab chiqarilgani bilan u albatta foyda 
keltiradi degan ma’noni hali aslo bildirmaydi.  Ilgari xo’jalik rahbarlarining 
vazifasi  asosan  jami  resurslarni  ishlab  chiqarish  talablari  bilan 
muvofiqlashtirishdan  iborat  edi,  ya’ni  korxona  o’zi  xohlagan  mahsulotni 
ishlab chiqarar va hamma e’tiborini uni sotishga qaratar edi. Marketingning 
maqsadi esa bozoming mavjud va kelgusida ehtimol tutadigan imkoniyatlarini 
aniqlash  hamda  sifat jihatidan  to’g’ri  baholashdan,  so’ngra  unga  tayanib, 
butun kuchini o’z mahsulotiga qiziqish va ehtiyojni kuchaytirishga, xaridoiga 
mahsulotni, shuningdek ko’rsatiladigan tegishli xizmat turini tanlash imkonini 
yaratgan holda,  mahsulotni sotishga qaratishdan iborat.
XX-asming  ikkinchi  yarmidan  AQShning  barcha  yirik  firmalarida 
marketing masalalari bo’yicha tadqiqot firmalari faoliyat olib bormoqda.
Marketing muammolarini tadqiq qilish bilan, tijorat bishlashuvi asosida 
universitetlar  ham,  savdo-sanoat  assosiasiyalari,  davlat  tashkilotlari  va 
xizmatlari ham shug’ullana boshladi.
1972  yilda  Amerikalik  marketolog  olim  F.Kotler  mikromarketing  va 
makromarketing  tushunchalarini  asoslab  berdi.  1976  yilda  Shelbi  Xant 
marketing  ayirboshlash jarayoni  haqidagi  ilm  hisoblanishini ko’rsatdi.
XX-asming  80-yillar  oxiri,  90-yillar  boshlarida  jahonda  marketingni 
globallashtirishjarayonikuzatildi. Shuningdek, 1990 yilda Kanberra shahrida 
(Avstraliya) “Marketing — bu hamma narsa”, “Marketing biznesni anglatadi” 
shiori ostida global marketing bo’yicha xalqaro konferensiya bo’lib o’tdi
.1
Hozirgi  davrda jahon  iqtisodiyotida  sanoat  davri  axborot  davriga  o’rin 
bo’shatib  bermoqda.  Bu jarayon  AQSh,  Yaponiya,  Germaniya  va boshqa 
Yevropa mamlakatlari hamda Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya va boshqa 
rivojlangan  davlatlarda  kuzatilmoqda.  Tez  o’zgaruvchan bozor  sharoitlari, 
narxsiz raqobat usullarining rivojlanishi, ishlab chiqarishni yuksak darajada 
rivojlanishiga  chaqqon moslashuvchan,  yakka  iste’molchiga mo’ljallangan, 
hajmi kichik bozor sohalari,  bozor segmentlari va ayrim  “so’qmoq”laming 
ko’pligi unga xos xususiyatlardir. Ayni paytda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi 
shunday darajaga yetdiki,  bir bozoming oraliq segmentlarida bo’sh makon 
juda kam qoladi. Natijada bozor raqobati yanada shiddatli tus olmoqda. Ammo 
bu jarayon narx omili negizida emas, balki raqobatning yanada takomillashgan