Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

 
buxgalteriya
 
hisobotlarida qo‗llaniladigan ikkiyoqlama 
yozuv tamoyiliga asoslangan. Har bir operatsiya to‗lov balansida ikki marta–
kreditda (plyus ishora bilan) va debetda (minus ishora bilan) qayd etiladi. Shu 
sababli, to‗lov balansining kredit va debet ko‗rsatkichlari yig‗indisi nolga teng 
(balans) bo‗ladi. Shuni aytish joizki, to‗lov balansining operatsiyalari buxgalteriya 
operatsiyalari kabi alohida–alohida qayd etilmaydi. Operatsiyalar guruhlangan 
holda va sof holda
 
qayd etiladi. 
Tovarlar 
va 
xizmatlar 
hisobida 
tovarlar 
eksport\importi 
bo‗yicha 
ma‘lumotlarning asosiy manbai bo‗lib, odatda tovarlar xalqaro savdosi statistikasi 
hisoblanadi. Tovarlar xalqaro savdosi statistikasida eksportning statistik qiymati 
bo‗yicha FOB, import qiymati esa SIF baholarda hisobga olinadi
82
.
FOB quyidagi baholash turlarini o‗z ichiga oladi: a) eksportyor–mamlakat 
chegarasi portidagi (dengiz yoki ichki suv yo‗llari bilan yuboriladigan tovarlar 
uchun) (FOB) ―franko–bort‖; v) eksportyor–mamlakat chegarasi terminalidagi 
(transport vositalari orqali jo‗natiladigan tovarlar uchun, qaysiki FOB 
qo‗lanilmaydigan) FSA ―franko–tashish; s) eksportyor–mamlakat chegarasiga 
yetkazilgan (transport vositalari orqali jo‗natiladigan tovarlar uchun, qaysiki FOB 
va FSA qo‗lanilmaydigan, misol uchun temir yo‗l yoki truboprovod bo‗yicha) 
franko–chegara. Agarda bojxona chegarasini foydalanishi imkoniyatlari mavjud 
bo‗lmasa, misol uchun umumiy bozorlarda, bunday holatlarda hududiy chegara 
olinadi. FOB da qiymatni baholash muammoli hisoblanganda (misol uchun xorijga 
tovarlarni qayta sotish,nomonetar oltin va boshqalarda) operatsiyalar qiymatidan 
foydalaniladi.
SIF quyidagi baholash turlarini o‗z ichiga oladi: a) importyor–mamlakat 
chegarasida (SIF) ―qiymat, sug‗urta, fraxt‖; b) importyor–mamlakat 
chegarasigacha ―tashish va sug‗urta to‗langan‖.
Tashqi iqtisodiy faoliyat hisoblari maqsadlari uchun import qiymati bahosini 
SIF tizimidan FOB tizimiga o‗tkazish uchun eksportyor–mamlakat chegarasidan 
importyor mamlakat chegarasigacha to‗langan tashish qiymati va sug‗urta 
sostoyanie. Rossiyskiy vneshneekonomicheskiy vestnik №5 2013.79–80s. 
81
A. V. Brizitskaya.Mejdunarodnie–valyutno kreditnie otnoshenie. Vladivostok. 2001. –79s. 
82
«
Rukovodstvo po platejnomu balansu i mejdunarodnoy investitsionnoy pozitsii–Vashington, okrug Kolumbiya: 
Mejdunarodnogo valyutnogo fonda, Shestoe izdanie (RPB6).–199s.

---

70 
mukofotini chegirib tashlash lozim. FOB va SIF baholar nisbatidagi farqlar tashish 
amalga oshiriladigan transport turi va masofa, tashishga alohida talab, tovar 
turi,og‗irligi, hajmiga bog‗liq bo‗lsa, ushbu baholar o‗rtasidagi nisbatning 
o‗zgarishiga esa transport sohasidagi raqobat va texnologiyalar rivojlanishi, 
yonilig‗i narxlari, tovarlar kelib chiqqan mamlakat va turli turdagi tovarlar
ulushidagi o‗zgarishlar kabi omillar ta‘sir etadi. 
Jahon 
xo‗jaligining 
globalizatsiyalashuvi 
sharoitida 
kapital 
internatsionlashuvining kuchayishi, transmilliy korporatsiyalar faoliyatining 
kengayishi, ishchi kuchi migratsiya masshtabi va boshqa shunday jarayonlar 
ta‘sirida, bugungi zamonaviy sharoitda to‗lov balansini tuzishda rezident, 
norezident va kelishuv tushunchalarini aniqlash murakkab muammolarga 
aylanmoqda. Xususan, AQShda davlat muasassalari, milliy kompaniyalar va 
mamlakatda doimiy yashovchi fuqarolar rezident hisoblanadi. Amerika 
kompaniyalarining xorijdagi filiallari va sho‗‘ba korxonalari mazkur mamlakat 
uchun xorijiy firma hisoblanadi.
Germaniyada to‗lov balansi nuqtai nazaridan rezidentlar bo‗lib ―millatidan 
qat‘iy nazar yuridik va jismoniy shaxslar, korxona va boshqalar uchun xo‗jalik 
manfatlari markazi ushbu mamlakatda bo‗lishi‖ hisoblanadi.
Frantsiyada esa ―rezident‖ tushunchasi Frantsiyada yashovchi yoki xorijda 
ikki yildan kam muddatda bo‗lgan frantsuz millatiga mansub jismoniy shaxslarga 
va mamlakatda ikki yildan ortiq muddatda yashayotgan xorijlik jismoniy 
shaxslarga ta‘luqli bo‗ladi. Yuridik shaxslar bo‗yicha esa ushbu mamlakatda 
ishlayotgan diplomatik va konsullik vakolatxonalaridan tashqarilari rezident 
hisoblanadi.
Rossiyada esa 2003- yil 10- dekabrdagi ―Valyutani tartibga solish va valyuta 
nazorati to‗g‗risida‖gi qonunda rezident tushunchalari belgilab qo‗yilgan. 
Kelishuvni aniqlashda klassifikatsiyada murakkablik mavjud.
Umuman olgan to‗rt tipdagi kelishuv yoki operatsiyalar mavjud:

tovar va xizmatlarni moliyaviy aktivlarga ayirboshlash (sotish va sotib 
olish);

barter ya‘ni tovar va xizmatlarning o‗zaro ayirboshlash;

moliyaviy aktivlar sotish va sotib olish;

bir tomonlama o‗tkazmalar–bir tomonlama asosda tovar, xizmatlar va 
moliyaviy aktivlar olinishi yoki berilishi.
XVF 
qo‗llanmasiga 
asosan 
kelishuv 
kapital, 
ishchi 
kuchi,xizmat 
ko‗rsatish,moliyaviy aktiv yoki tovarga egalikni o‗zgarishi va iqtisodiy qiymatni 
o‗tkazish yoki ortishi, ayirboshlash, transformatsiya, yaratishni ifodalaydigan 
iqtisodiy oqim sifatida aniqlandi. Bunday tartib tashqi iqtisodiy operatsiyalarning 
katta qismini qamrab olsada, yechilmagan bir qator savollar mavjud. Transmilliy 
korporatsiyalarning xorijiy filiallari bilan amalga oshiradigan kelishuvlari (bitta 
yuridik shaxs bo‗lganligi egalik huquqi o‗zgarmaydi) yoki iqtisodiy samara 
beruvchi qandaydir o‗zgarishlar, masalan, valyuta kurslari o‗zgarishi munosabati 
bilan valyuta rezervlarining qayta baholanishi mamlakat xalqaro talablari hajmiga 
ta‘sir etadi. Rasmiy to‗lov balansida doimo tenglik bo‗lishi shart bo‗lib, haqiqatdagi 

---

ma‘lumotlardagi farqlar ―Sof xatolar va o‗tkazib yuborishlar‖ moddasiga olib 
boriladi.
Masalan, bojxona organi tomonidan chegaradan o‗tgan tovar qiymati bo‗yicha 
bir ma‘lumot, keyin bank tomonidan esa ularni to‗lovi to‗g‗risidagi boshqa 
ma‘lumot taqdim etiladi. Bunday xolat yuzaga kelishiga yerda tijorat siri, chegirma 
miqdori kabi shunga o‗xshash boshqalar ta‘sirini o‗tkazgan. ―Sof xatolar va 
o‗tkazib yuborishlar‖ moddasi bo‗yicha ko‗rsatkichlar miqdori odatda unchalik 
yuqori emasligi va yetarlicha barqaror hisoblansada, inqirozlar davrida, ijtimoiy va 
siyosiy vaziyatlarda keskin oshadi
83
. XVF tomonidan qabul qilingan to‗lov 
balansining moddalari klassifikatsiyasi tizimidan unga a‘zo mamlakatlar tomonidan 
klassifikatsiyaning milliy metodlari asosi sifatida foydalaniladi. Iqtisodiy fanlarda 
to‗lov balansi moddalari uchta asosiy tahliliy guruhga (qaysiki tegishli qoldiqlar 
aniqlanadi) ajratiladi
84
: savdo balansi; joriy operatsiyalar balansi; umumiy balans 
yoki rasmiy hisob-kitoblar balansi. To‗lov balansi qoldig‗ini shakllantirishga 
bo‗lgan turli nazariy yondoshuvlar to‗lov balansi kontseptsiyalarini yaratilishi 
uchun baza bo‗lib xizmat qildi.
To‗lov balansi kontseptsiyalari quyidagilarga ajratiladi:
1.
joriy operatsiyalar balansi kontseptsiyasi;
2.
bazis balans kontseptsiyasi;
3.
likvidlik kontseptsiyasi;
4.
rasmiy hisob-kitoblar balansi kontseptsiyasi.
XVF ning 2008- yildagi ―To‗lov balansi va xalqaro investitsion pozitsiya 
bo‗yicha qo‗llanmasi‖ ning oltinchi nashrida joriy operatsiyalar va kapital bilan 
operatsiyalar hisoblarining birgalikdagi qoldig‗ini aniqlash uchun yuqorida 
ko‗rsatilgan ikkita hisoblarni birlashtirish amaliy tavsiya etilgan
85
. Rossiya banki 
tomonidan mazkur tavsiyaga amalga qilingan. 
2017- yil boshida e‘lon qilingan Rossiya Federatsiyasining 2016- yil uchun 
to‗lov balansida o‗tgan yillarga nisbatan bo‗lgan asosiy o‗zgarishlar quyidagilardan 
iborat bo‗lgan
86
: 

tovarlar va xizmatlar eksport hajmi qisqargan bo‗lsada, norezidentlar ish 
haqi bo‗yicha xarajatlarning kamayishi hisobiga joriy operatsiyalar hisobi bo‗yicha 
ijobiy qoldiq o‗tgan yillarga nisbatan past darajada;

kapital bilan operatsiyalar hisobidagi salbiy qoldiq past darajada qolgan;

kapital chiqib ketishini pastligi va xorijiy investitsiya oqimini ko‗payishi 
moliyaviy hisobdagi ijobiy qoldiqning keskin kamayishi;

xalqaro rezervlarning o‗sishi, tashqi qarzning kam miqdorda o‗zgarishi.
83
Mejdunarodnie valyutno–kreditnie i finansovie otnosheniya: Uchebnik/Pod red. L.N. Krasavinoy.– 4–e izd., 
pererab. i dop.–M.:Izdateltvo Yurayt,2014.123–127s.
84
Mejdunarodnie valyutno-kreditnie otnosheniya:uchebnik i praktikum / Ye.A. Zvonova i dr. – M.: Izdatelstvo 
Yurayt, 2014.462–463s.
85
Balance of Payments and International Investment Position Manual. Sixth Edition (BMP6). IMF. Wash., 2009. P. 
216–222. 
86
A.C. Bulatov. Osnovnie tendentsii i problemi platejnogo balansa Rossii v 2016 — nachale 2017 goda. «Mirovoe i 
natsionalnoe xozyaystvo» №2(41), 2017. 

---

72