Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

 
11.2.
 
Xalqaro valyuta fondi: maqsadi va funktsiyalari, moliyalashtirish 
manbalari va faoliyati turlari. O„zbekistonning XVF bilan o„zaro 
munosabatlari 
Xalqaro valyuta fondi (XVF) 
– Birlashgan millatlar tashkilotining 
ixtisoslashgan muassassasi bo‗lib, a‘zo davlatlar valyuta–kredit munosabatlarini 
tartibga solish va to‗lov balansidagi defitsit tufayli yuzaga keladigan valyuta 
qiyinchiliklarini xorijiy valyutada qisqa va o‗rta muddatli kreditlar berish orqali 
ularga moliyaviy yordam ko‗rsatish uchun mo‗ljallangan
225
. 1944 -yildagi Bretton–
Vud valyuta konferentsiyasida tashqi savdo defitsiti bilan kurashda mamlakatlarga 
yordam berish uchun XVF tashkil etish to‗g‗risida qaror qabul qilingan va 44 ta 
ishtirokchi mamlakatlar tomonidan 1945- yil 21- dekabrdan kuchgan kirgan XVF 
Nizomi (kelishuv moddalari) ishlab chiqilgan. XVF–xalqaro valyuta hamkorligiga 
224
http://www.globfin.ru/articles/finance/bmr.htm. 
225
Mejdunarodnie valyutno-kreditnie otnosheniya: uchebnik i praktikum / Ye.A. Zvonova i dr.–M.:Izdatelstvo Yurayt, 
2014. 485–486s.

---

ko‗maklashish bo‗yicha jahon miqyosidagi tashkilot bo‗lib, bugungi kunda unga
188 ta davlat a‘zo hisoblanadi. XVF ning Nizomiga ko‗ra asosiy maqsadlari 
quyidagilardan iborat
226
: 
1.
xalqaro valyuta moliyaviy muommalar ustida birgalikdagi ishlar va 
maslahatlar mexanizmi bilan ta‘minlovchi doimiy muassasa doirasida valyuta–
moliya sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlanishiga yordam berish;
2.
real daromadlar va bandlikni yuqori darajasiga erishish, shuningdek barcha 
a‘zo–davlatlar ishlab chiqarish resurslarini rivojlantirish hisobiga kengaygan va 
balanslashgan xalqaro savdoni o‗sish jarayonlariga yordam berish;
3.
raqobatda ustunlikka erishish maqsadidagi valyuta devalvatsiyasini 
qo‗llanilishiga yo‗l qo‗ymaslik va a‘zo davlatlar o‗rtasida soddalashtirilgan valyuta 
rejimini qo‗llab–quvvatlash, valyuta barqarorligiga yordam berish;
4.
a‘zo–davlatlar o‗rtasida joriy operatsiyalar bo‗yicha hisob-kitoblarni ko‗p 
tomonlama tizimlarini yaratish, shuningdek, jahon savdosi o‗sishiga to‗siq 
bo‗ladigan valyuta cheklovlarni bartaraf etishda yordam ko‗rsatish; 
5.
a‘zo–davlatlarning milliy yoki xalqaro darajadagi farovonligiga zarar 
keltirish mumkin bo‗lgan choralar qo‗llanilmasdan, bir xildagi kafolatlar yaratishga 
rioya qilingan xolda Fond umumiy resurslarini vaqtinchalik taqdim etilishi 
hisobiga ularni to‗lov balansidagi disproportsiyani to‗g‗rilash imkoniyatini 
ta‘minlash;
6.
yuqorida ko‗rsatib o‗tilganlarga muvofiq a‘zo–davlatlar to‗lov balanslar 
muvozanati buzilishdagi davomiylikni qisqartirish, shuningdek ushbu buzilishlar 
ko‗lamini kamaytirish.
Bretton–Vud valyuta konferentsiyasi ishtirokchilari tomonidan XVF ga 
quyidagi uchta asosiy funktsiya yuklatilgan
227
:
 

―foydalanish Kodeksi‖ga amal qilinishini nazorat qilish (davlatlararo to‗lov 
aylanmasi va xalqaro valyuta siyosati masalalarida yaqindan hamkorlik); 

fond a‘zolariga davlatlararo to‗lov aylanmasi va xalqaro valyuta siyosati 
masalalarini amalga oshirilishini ta‘minlash maqsadida moliyaviy resurslar berish; 

xalqaro valyuta masalalari bo‗yicha hamkorlik va a‘zo–mamlakatlarga 
o‗zaro maslahatlar uchun forumlar tashkil etish; 
Keyinchalik a‘zo–mamlakatlar tomonidan davr talabi va sharoitidan kelib 
chiqib, XVF uchun quyidagi qo‗shimcha funktsiyalar belgilab berildi: 

milliy valyutalar almashinuvi bo‗yicha kelishilgan soddalashtirilgan tizimi 
ustidan nazoratni amalga oshirish; 

yanada samarali hamkorlik o‗rnatish uchun o‗z a‘zolariga iqtisodiyotni 
qayta tashkil qilishga kreditlar berish; 

a‘zo–mamlakatlarga qo‗shimcha xizmatlar (xodimlar kvalifikatsiyasini 
oshirish,ixtisoslashgan sohalar texnik ko‗maklari, axborot ta‘minoti) ko‗rsatish.
 
XVF asosiy faoliyati yo‗nalishiga a‘zo–mamlakatlar to‗lov balansi va tashqi 
qarzlarini tartibga solish ham kiradi. XVF boshqaruv Kengashi, Ijro kengashi, 
226
Iz stati I Statey soglasheniya MVF.
227
Mejdunarodnie valyutno-kreditnie otnosheniya: uchebnik i praktikum / Ye.A. Zvonova i dr.–M.:Izdatelstvo Yurayt, 
2014.–488s.

---

250 
boshqaruv direktori va xodimlar shtatlaridan iborat bo‗lib,yuqori rahbarlik organi 
boshqaruvchilar Kengashi hisoblanadi. Boshqaruvchilar Kengashi tomonidan fond 
faoliyatiga tegishli bo‗lgan Kelishuv moddalariga (XVF Nizomi) o‗zgartirishlar 
kiritish, a‘zo–mamlakatlar chiqarish yoki qabul qilish, a‘zo–mamlakatlarning 
kapitaldagi ulushi miqdorini aniqlash va qayta ko‗rib chiqish va ijrochi 
direktorlarni saylash kabi muhim masalalar ko‗rib chiqiladi. Boshqaruvchilar 
Kengashi sessiyalari odatda bir yilda bir marotaba o‗tkaziladi, biroq yig‗ilishlar 
o‗tkazishi, shuningdek istalgan vaqtda ovoz berishlari mumkin. Boshqaruvchilar 
Kengashi yig‗ilishlari 15 ta a‘zo–davlatlar yoki umumiy ovozlar sonidan kamida 
3/2 qismiga ega bo‗lgan a‘zo–davlatlar iltimosi bo‗yicha chaqiriladi. XVF iga a‘zo 
bo‗lgan har bir davlat fond kapitaldagi ulushidan qat‘iy nazar 250 bazaviy ovozga 
ega bo‗lib,shu bilan birga har 100 ming SDR badal summasiga qo‗shimcha bitta 
ovozga ega bo‗ladi. Mamlakatlar qo‗shimcha ovozlarni jahon iqtisodiyotiga 
qo‗shgan xissasidan kelib chiqib hisoblanadigan kvotalari doirasida sotib olishlari 
mumkin. XVF ning tuzilishi xissadorlik korxonalar namunasida tashkil etilgan 
bo‗lib, uni kapitali a‘zo–davlatlarning a‘zolik badallaridan shakllanadi. Har bir 
mamlakat SDR da ifodlangan kvotaga ega bo‗lib, kvota–a‘zo–davlatlarning Fond 
bilan o‗zaro munosabatlarini muhim bo‗g‗inni bo‗lib, aniqlaydi
228
: kapitalga obuna 
summasi; Fond resurslaridan foydalanish imkoniyatlari; a‘zo–davlatlarni SDR 
summasi olishdagi taqsimlanish navbati; davlatlarning Fonddagi ovozlar miqdori. 
Kvotalar miqdori mamlakatni jahon iqtisodiyoti va savdosidagi ulushi asosida 
quyidagi ko‗rsatkichlar yalpi ichki mahsulot, to‗lov balansi joriy operatsiyalar 
hajmi va rasmiy oltinvalyuta rezervlari hisobga olingan xolda aniqlanadi. Kvotalar 
har besh yilda bir marta ko‗rib chiqilib, 25 foizi rezerv aktivlarda (SDR va SDR 
valyuta korzinasiga kiruvchi valyutalarda va 75 foizi milliy valyutada (qaysiki 
a‘zo–davlat tomonidan belgilangan markaziy bank (yoki o‗zga muassasa)dagi XVF 
mazkur mamlakatdagi barcha hisob raqamlari uchun depozitariya sifatida 
o‗tkaziladi) to‗lanadi. Bugungi kunda kvotalar 2006 yilda qabul qilingan barcha 
mamlakatlar uchun quyidagi yagona formula asosida hisoblanadi
229
: