Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

Transmilliy korporatsiyalar(TMK)
deganda xorijiy aktivlarga (kapital 
qo‗yilma) ega bo‗lgan o‗z operatsiyalarini xorijiy mamlakatlarda olib boradigan 
11
Dolgov S.I. Globalizatsiya ekonomiki: novoe slovo ili novoe yavlenie? — M.: OAO ―Izd–vo ―Ekonomika‖. –
1998.–215 s.S.3. 

---

yirik ishlab chiqaruvchi-moliyaviy, ilmiy-texnologik, savdo-servis birlashlashmasi 
tushuniladi.
Qisqa qilib aytilganda transmilliy korporatsiyalar (TMK) – bir necha 
mamlakatlarda ishlab chiqarish bo‗limlariga ega bo‗lgan korporatsiya.
Transmilliy korporatsiyalar o‗zini rivojlanishida bir necha bosqichlardan 
o‗tgan bo‗lib,ushbu bosqichlarni shartli ravishda beshta avlodga ajratish mumkin
12
:
1.
Transmilliy korporatsiyalarning birinchi avlodi (paydo bo‗lishidan 1918 
yilgacha bo‗lgan davrdagi) (kartel va sindikatlar) asosan Osiyo, Afrika, Latin 
Amerikasidagi koloniya mamlaktlarida xom ashyo resurslarini qazib olish va 
ishlash, shuningdek ushbu koloniyalarga egalik qilgan mamlakatlarda ularni qayta 
ishlash bilan shug‗ulangan.
2.
Transmilliy korporatsiyalarning ikkinchi avlodi(1918–1939 yillar, trestlar 
ko‗rinishida shakllangan) Yevropadagi,Amerikadagi va Yaponiya kabi yyetakchi 
mamlakatlarni xarbiy talabini qondirish uchun xarbiy mahsulotlar ishlab chiqarish 
bilan shug‗ullangan. 
3.
Transmilliy korporatsiyalarning uchinchi avlodi(1945–1960 yillar, kontsern 
i konglomeratlar ko‗rinishida shakllangan) sanoat va ilmiy sohasidagi fan–texnika 
yutuqlariga asoslangan (atom energiyasi, elektronika, kosmos va boshqalar). 
4.
Transmilliy korporatsiyalarning to‗rtinchi avlodi(1970–1980 yillar) ushbu 
davrda 
transmilliy 
korporatsiyalari 
ishlab 
chiqarishi 
va 
kapitalini 
kontsentratsiyalashuviga olib kelgan qo‗shilish va yutilish jarayonlari tezlashdi. 
5.
Transmilliy korporatsiyalarning beshinchi avlodi (XXI asr boshida) 
regional iqtisodiy integratsiya jarayonlari kuchaygan sharoitida, Yevropada (YeI) 
Shimoliy va Janubiy Amerikada (NAFTA va MYeRKOSUR) hamda Osiyoda 
(ASYeAN i ATES) shakllandi.
Transmilliy korporatsiyalarning o‗sishi va globallashuvini salbiy oqibatlari 
quyidagilar olib keladi: 

bozorning monopolashuviga; 

kichik davlatlarni suverenitetiga tahdid; 

ekologiyaga tahdid va boshqalar.
Biroq doimiy yutilish va qo‗shilish jarayonlarini yuz berishi natijasida 
moliyaviy TMK lar kapitalini zichlashuvi mahalliy bozorlarda raqobatbardoshlik 
o‗sishida muhim ahamiyat kasb etadi. Aktivlar konsolidatsiyasi va strategiya 
integratsiyasi kapital bozorga kirish va xizmatlar transmilliylashuv imkoniyatlari 
kengayishini ta‘minlovchi aktsionerlar va mijozlar uchun jozibador bo‗lgan 
banklar tashkil topishiga olib keladi.
Syurix oliy texnika maktabi tomonidan o‗tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko‗ra 
43 minga yaqin turli korporatsiyalar mavjud bo‗lib, shundan barcha TMK lar jami 
aktivlarning 40 foizini nazorat qiluvchi 147 ta transmilliy korporatsiyalar ajratilgan.
Shu bilan birga, mazkur TMK lar o‗z kapitalidan tashqari boshqa korporatsiyalarga 
ta‘sir o‗tkazish orqali amalda moliyaviy zanjirning barcha elementlariga kirish 
huquqiga ega bo‗ladi. TMK tarmoq boshqariladigan ushbu strukturasi, albatta 
12
Kreydich
T.V.
 
Tendentsii transnatsionalizatsii mirovoy ekonomiki v usloviyax globalizatsii. Vestnik MGTU, tom 
13, №1, 2010 g. str.209–214.

---

20 
moliyaviy barqarorlik va global raqobatga ta‘sir etadi. Barcha asosiy oqimlar 
mazkur 147 ta korporatsiya ta‘sirida bo‗lib, ushbu bog‗lanishni barcha jahon 
moliya tizimida hokimiyati o‗rnatilgan iqtisodiy «superorganizm» deb atash 
mumkin
13
. 
Transmilliy birlashmalar sanoatda emas balki, bank ishida mavjud bo‗lib, 
transmilliy korporatsiyalarning yana bir turi bank sohasida faoliyat ko‗rsatuvchi 
transmilliy banklardir.