Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

1.2. Iqtisodiy globallashuvni harakatga keltiruvchi kuchlar va xalqaro 
institutlar. Jahon iqtisodiyoti globallashuvida mintaqalashuv tendensiyalari 
Iqtisodiy globallashuvni tahlil etishning keyingi bosqichi bo‗lib, globallashuv 
jarayonlariga ta‘sir etuvchi faktorlar hamda bevosita globallashuvni harakatga 
keltiruvchi kuchlar hisoblanadi. S.I.Dolgov tomonidan iqtisodiyotni globallashuvini 
harakatga keltiruvchi kuchlarning asosi sifatida iqtisodiy, siyosiy, xalqaro, texnik, 
ijtimoiy, liberazatsiya,tovar va kapital bozorini qayta tartibga solinishi kabi 
faktorlar keltirib o‗tilgan
11
. Iqtisodiy globallashuvni harakatga keltiruvchi 
kuchlarga jahon iqtisodiyoti doirasida kapitalni kontsentratsiyalashuvi va 
markazlashuvi jarayonlarini, xo‗jalik xayotini transmilliylashuvi–yirik transmilliy 
korporatsiya va moliyaviy institutlarni o‗sishi va rivojlanishini keltirib o‗tish 
mumkin. Bozor raqobati nafaqat milliy bozorda, shuningdek jahon masshtabida 
globallashuvni rag‗batlantiruvchi katta kuch sifatida zamonaviy globallashuv 
jarayonlariga kuchli ta‘sir o‗tkazmoqda.
Globallashuvni harakatga keltiruvchi yana bir kuch–bu ilmiy–texnikaviy 
progressini rivojlanishi bo‗lib, texnologik innovatsiya progressi natijasida yangi 
informatsion va kommunikatsion texnologiyalarni (kompyuter texnikasini 
rivojlanishi,internet, mobil telfon aloqalari va boshqalar) tovar,xizmatlar,moliyaviy 
resurslar,g‗oya va informatsion mahsulotlarni tez hamda kam sarf–xarajatli 
transchegaraviy joylashtirish imkoniyatlari yaratilmoqda. 
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida tadqiqotlar olib borgan Amerkalik 
olim Dj.Garret jahon iqtisodiyotining globallashuvining uchta asosiy mexanizimini 
ajratib ko‗rsatgan:

jahon savdosida raqobatni o‗sishi; 

ishlab chiqaruvchilarni o‗z foydalarini oshirish yo‗lida ishlab chiqarish 
quvvatlarini boshqa mamlakatlarga joylashtirish natijasida ishlab chiqarishni 
internatsional xarakterga ega bo‗lishi; 

moliya bozorlarini xalqaro integratsiyalashuvi.
Jahon 
xo‗jalik 
faoliyatini 
integratsiyalashuvini 
yuqori 
bosqichida 
iqtisodiyotning globallashuvi jarayonida transmilliy korporatsiyalar tashkil etilishi 
va rivojlanishi muhim hisoblanadi. 
Dj. Dannin ta‘rifi bo‗yicha ―transmilliy korporatsiyalar bittadan ortiq 
mamlakatda to‗g‗ridan-to‗g‗ri xorijiy investitsiyalarni amalga oshiruvchi va 
qo‗shilgan qiymatni olish mexanizmlariga ega bo‗lgan yoki nazorat qiluvchi 
korxonalardir‖.
R. Uolters va D. Bleyklar tomonidan esa quyidagicha ta‘rif berilgan: 
"Transmilliy korporatsiyalar shunday iqtisodiy korxonalar – ishlab chiqaruvchi, 
qazib chiqaruvchi, xizmat ko‗rsatuvchi yoki moliyaviy hisoblanib, qaysiki bir 
mamlakatda shtab-kvartirasiga ega bo‗lib, biznesni esa bir yoki bir necha xorijiy 
mamlakatlarda tashkil etadi‖.