Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

19.1-jadval. 
Mutanosiblikning turlari, qisqacha mazmuni va aniq namoyon bo‘lish shakllari
1

Mutanosiblik 
turlari 
Qisqacha mazmuni 
Aniq namoyon bo‘lish shakllari 
Umumiqtisodiy 
mutanosiblik 
Umumiqtisodiy 
tavsifdagi 
hodisa va jarayonlar, ularning 
turli 
tomonlari 
o‘rtasida 
taqozo etiluvchi ma’lum 
nisbatlardagi moslik 
1) iste’mol fondi va jamg‘arish fondi o‘rtasidagi 
mutanosibliklar;
2) iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar massasi bilan pul 
massasi o‘rtasidagi mutanosibliklar;
3) aholining daromadlari bilan xarajatlar o‘rtasidagi 
mutanosibliklar va h.k. 
Tarmoqlararo 
mutanosiblik 
Iqtisodiyotning turli tarmoq 
va sohalari o‘rtasida taqozo 
etiluvchi 
ma’lum 
nisbatlardagi moslik 
1) sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari o‘rtasidagi 
mutanosiblik; 
2) sanoat va qurilish tarmoqlari o‘rtasidagi 
mutanosiblik; 
3) qishloq xo‘jaligi va transport tarmoqlari 
o‘rtasidagi mutanosiblik; 
4) sanoat va xizmat ko‘rsatish tarmoqlari o‘rtasidagi 
mutanosiblik va h.k. 
Tarmoq ichidagi 
mutanosiblik 
Iqtisodiyotning turli tarmoq 
va sohalarini tashkil etuvchi 
tarkibiy qism va bo‘linmalar 
o‘rtasida taqozo etiluvchi 
ma’lum nisbatlardagi moslik 
1) sanoatning undirma va qayta ishlash tarmoqlari 
o‘rtasidagi mutanosiblik; 
2) 
qishloq 
xo‘jaligining 
dehqonchilik 
va 
chorvachilik tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblik; 
3) chorvachilikning sut va go‘sht ishlab chiqarish 
sohalari o‘rtasidagi mutanosiblik va h.k. 
Ishlab chiqarish 
ichidagi 
mutanosiblik 
Ishlab chiqariladigan 
mahsulotga sarflanadigan 
omillarning tashkil etuvchi 
tarkibiy qismlar o‘rtasida 
taqozo etiluvchi ma’lum 
nisbatlardagi moslik 
1) ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalari 
o‘rtasidagi mutanosiblik; 
2) mahsulotni yaratish uchun zarur bo‘lgan turli 
qismlari o‘rtasidagi mutanosiblik va h.k. 
Hududiy 
(territorial) 
mutanosiblik 
Milliy iqtisodiyotning turli 
hududlari o‘rtasida taqozo 
etiluvchi 
ma’lum 
nisbatlardagi moslik 
1) hududlararo kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
jarayonlarining turli fazalarining uzluksizligini 
ta’minlovchi nisbatlar; 
2) ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlarining 
me’yorda amalga oshishini ta’minlovchi soha va 
tarmoqlarning 
mamlakat 
hududlari 
bo‘yicha 
rivojlanganlik nisbati; 
3) hududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish va 
ijtimoiy infratuzilma obyektlari miqdori o‘rtasidagi 
nisbat va h.k. 
Mamlakatlararo 
mutanosiblik 
Jahonning 
turli 
davlatlari 
o‘rtasida taqozo etiluvchi 
ma’lum nisbatlardagi moslik 
1) davlatlarning jahon hamjamiyatida tutgan 
iqtisodiy o‘rni va rolini namoyon etuvchi nisbatlar;
2) davlatlarning xalqaro mehnat taqsimotidagi 
ishtiroki; 
3) eksport va import hajmi jihatidan davlatlar 
o‘rtasidagi nisbat va h.k.
 
1
Shodmonov E. Mamlakatni modеrnizatsiyalash jarayonida iqtisodiyotni muvozanatli va mutanosibli 
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari. Monografiya. Toshkеnt: Iqtisod-moliya, 2010. 73 b. 

---

559 
A.O‘rinov mavjud tan olingan (umumiqtisodiy, tarmoqlararo, tarmoq ichidagi, 
xududiy, davlatlararo) mutanosibliklar bilan bir qatorda ishlab chiqarish ichidagi 
mutanosibliklarni ham alohida ta’kidlab o‘tadi. Ushbu turkumdagi mutanosibliklar 
korxonalarda qo‘llanilayotgan er, kapital bilan ishchi kuchi, iqtisodiy resurslar, 
ishlab chiqarish vositalari, ya’ni texnika, texnologiya bilan xom ashyo, asosiy va 
aylanma kapitallar o‘rtasidagi mutanosibliklarni ifodalaydi
1
.
Mualliflar tomonidan amalga oshirilgan turli yondashuvlar hamda iqtisodiy 
mutanosiblikning yuqorida ko‘rib chiqilgan asosiy turlarini umumlashtirgan holda 
uning mazmuni bo‘yicha quyidagi ta’rifni shakllantirish mumkin.