Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

11.8-rasm. Yalpi foydaning taqsimlanishi 
 
11.4. Foyda normasi va massasi, ularning oshishiga ta’sir etuvchi omillar 
 
Korxona foydasining mutlaq miqdori uning massasini tashkil qiladi.
Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda 
ifodalanishi foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. 
Bular foydaning joriy sarflarga – korxona xarajatlariga yoki avanslangan 
mablag‘larga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi: 
1. 
%
100
)
(
'


W
R
R
, 
Yalpi foyda 
Soliqlar 
Xayriya va 
boshqa fondlar 
Sof foyda 
Krеdit uchun 
foiz 
Ijara haqi 
Tadbirkorlik 
daromadi 
Ijtimoiy 
fondlar 
Kadrlar 
tayyorlash 
Atrof-muhit 
muhofazasi 
Jamg‘arish 

---

344 
bu yerda: R' – foyda normasi; R – foyda massasi; W – ishlab chiqarish 
xarajatlari; 
2. 
%
100
)
(
'


avavns
K
R
R
, 
bu yerda: R' – foyda normasi; R – foyda massasi; K
avans 
– korxona avanslangan 
mablag‘lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o‘rtacha yillik qiymati. 
Bizning misolimizdagi korxonaning «A» mahsulot ishlab chiqarishdan olgan 
foyda massasi 40 mln. so‘mni, foyda normasi esa 66,7 % ((40 mln. so‘m / 60 mln. 
so‘m) × 100%) ni tashkil etadi.
Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to‘g‘ri mutanosib 
hamda ishlab chiqarish xarajatlari yoki avanslangan mablag‘lar qiymatiga teskari 
mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligining integral 
ko‘rsatkichi hisoblanadi. 
Foydaning o‘sishiga chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o‘zgarmagan 
holda ikki yo‘l bilan: 1) ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga; 2) 
narxning oshishi hisobiga erishish mumkin.
Yuqorida aytganimizdek, yalpi foyda korxonada yaratilgan tovar va 
xizmatlarni sotishdan kelgan umumiy pul daromadlaridan bevosita ushbu tovarni 
ishlab chiqarish xarajatlarini chegirib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Buni hozirgi 
davrda korxonaning umumiy foydasi deb yuritiladi. Foydadan davlat soliq sifatida, 
ssuda kapital egalari esa foiz sifatida, yer egalari renta sifatida o‘z ulushlarini 
oladilar. Foydaning turli to‘lovlardan qolgan qismi esa tadbirkorlarning sof foydasi 
bo‘lib, uning hisobidan o‘zlarining iste’molini qondiradi, investitsiyani, turli 
sotsial yo‘nalishdagi ishlarni amalga oshiradilar. Ko‘rinib turibdiki, qo‘shimcha 
mahsulotni ko‘paytirish hech kimga zarar bermaydi, aksincha jamiyat a’zolarining 
hammasi uchun manfaatlidir. Bu daromad turlari qo‘shimcha mahsulotning sotilib, 
dastlabki taqsimlangandan keyingi o‘zgargan shakllaridir.
Bundan ko‘rinib turibdiki, olingan yalpi foydaning haqiqiy manbai korxonada 
yaratilgan qo‘shimcha mahsulotdir. Mamlakat iqtisodiyotining barcha sohalaridagi 
olingan yalpi foyda miqdori darajasi qo‘shimcha mahsulot massasiga teng bo‘ladi. 

---

345 
Lekin tarmoqlar, hududlar va korxonalarda yaratilgan qo‘shimcha mahsulot 
miqdori bilan yalpi foyda hajmi bir-biriga teng kelmaydi, chunki, raqobat 
kurashlari, narxlar va boshqa taqsimlash mexanizmlari orqali bir muayyan 
korxona, tarmoq yoki hududda yaratilgan qo‘shimcha mahsulot boshqalariga o‘tib 
ketish holatlari yuz berib turadi.
Shu o‘rinda, ta’kidlash joizki, respublikamizda tahlil qilinayotgan davrda 
qo‘shimcha mahsulot modifikatsiyalashgan shakllaridan biri bo‘lgan foyda hajmi 
iqtisodiyotning turli xil tarmoq va sohalarida turlicha darajada o‘sish tendensiyasi 
kuzatildi. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiyot tarmoqlarida foyda miqdorining 
oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. (11.3-jadval).