Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti raqamli iqtisodiyot yo

1. Boshqaruv nazariyasi asoschilari

Boshqaruv nazariyasi asoschilari Teylor, Ford, G ilbert, Em erson, Fayol va boshqalardir. Boshqaruv nazariyasining tarixan dastlabkiyo‘nalishi «klassik» (an’anaviy) m aktab nom ini olgan. Bu maktabning vujudga kelishida am erikalik m u handis va tadqiqotchi Frederik Teylommg xizmati katta. Teylor xizmat pog‘onasining barcha darajalarini - AQSH (Bestlegem)dagi yirik metallurgiya korxonasining kichik xizmatchisidan boshqaruvchisigacha bo'lgan lavozimlarni egallagan.

U birinchilar qatorida ishlab chiqarishning ayrim jarayonlarini tashkil etish ham da butun korxonani boshqarishga ilmiy yondashishni qo ‘lladi. Uning «Korxonani ilmiy boshqarish asoslari», «Boshqarishni ilmiy tashkil etishning tamoyil va usullari», «Sanoat korxonalarini m a’muriytexnikaviy tashkil etish» kabi m ashhur asarlari xorijda chop etilgan ishlab chiqarishni boshqarishni ilmiy tashkil etish bo£yicha adabiyotlarning katta to ‘plamiga asos soldi. Teylor m ehnat jarayonlarini maxsus funksional boshqarish zarurligini asoslab berdi, jism oniy m ehnat bilan bir qatorda ishlab chiqarishni tashkil etishni tarkibiy unsurlarga ajratib ko‘rsatishga harakat qilingan ishlangan sxemada o‘lda-jo‘lda, palapartish ishlash mumkin emasligi, har bir narsa oldindan qilingan, ishning barcha shartlari va usullari oldindan aniq belgiiangan boNishi aks ettirilgan. Teylor kishi aql-zakovatiga katta e ’tibor bergan. Masalan, u korxona ustasi quyidagi to ‘qqiz sifatga ega bolshi kerakligini takidlagan:

1. Aql-zakovatga.

2. Ma’lum malumotga.

3. Ish tajribasiga.

4. Odobga.

5. G'ayratga.

6. Ziyraklikka.

7. Halollikka.

8. To‘g‘ri fikr yuritishga.

9. Salomatlikka.

Shu bilan birga Teylor bu sifatlarning barchasiga ega b o ‘lgan kishini topish juda mushkul ekanligini aytgan. K o‘pchilik faqat uchta sifatga ega boMadi - ular oddiy ish haqi toManadigan ishga olinishi m um kin. Bu sifatlarning to

1. Ishlarni bajarish va taqsimlash tartibi.

2. Chizmalar va qollanmalarni tuzish.

3. Vaqtni me’yorlash va mehnatga haq to'lash.

4. Intizomga rioya qilish.

5. Ish uslublarini belgilash.

6. U skunalar ish tartibiga rioya qilish.

7. U skunalam i ta ’m irlash va saqlash.

8. Sifatni nazorat qilish.

Teylom ing funksional boshqaruv tizimi hozirgi davrda sanoatda qo‘llanm asosda, boshqarish jarayonini funksional taqsimlash g‘oyasidan boshqarishning tartibli (lineyniy) tizim ida foydalaniladi. Teylor ma’muriyat va ta’minlovchi ijtimoiy jihatlarni hisobga olish mumkinligini ta’kidlab, bu ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning muhim tam oyillaridan biri ekanligini aytgan. U ijtimoiy demagogiya usullarini inkor etmay, ulardan foydalanishni tavsiya qilgan. U ishchilar va tadbirkorlar o‘rtasida «sinfiy hamjihatlik»ni ta ’m inlash, ular o ‘rtasida munozaraga yo‘l qo‘ymaslik zaruriyatiga tayangan va uni boshqaruvning eng m uhim vazifalaridan biri deb hisoblagan. Teylor fikriga binoan, bunday vazifani faqat ilmiy jihatdan tashkil etilgan boshqaruv tizimi — boshqaruv nazariyasigina hal etishi m um kin.

Teylorizm ilmiy boshqaruv harakatini boshlab berdi. Bu harakat AQSH ni qamrab olib, boshqalar mamlakatlarga ham yoyildi. Teylor tizimi ilmiy boshqaruv rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Iqtisodiyotni boshqarish sohasining yana bir yirik nazariyotchisi - Carrington Emerson (1853—1931) edi. «Unumdorlikningo‘n ikki tamoyili» asarida u birinchi bo ‘lib inson faoliyatini maqbullashtirishga qarashlar tizimini bayon qilib berdi. Emerson quyidagi tam oyillarga asoslangan maksimal mehnat unumdorligiga erishish usulini ishlab chiqdi:

1. Aniq belgiiangan g‘oya va maqsadlar.

2. Aqli rasolik.

3. Asosli m aslahat.

4. Qat’iy intizom.

5. Xodimlarga nisbatan adolatli m unosabat.

6. Markazlashtirish.

7. Tezkor, ishonchli, to‘liq, aniq va doimiy hisob.

8. Me’yor va tartib.

9. Sharoitni normallashtirish.

10. Operatsiyalarni me’yorlash.

11. Yozma standart qo‘llanmalar.

12. Unumdorlik uchun ragbatlantirish. 0‘z xulosalariga qolshini chaqilib boshqarish uslubini bayon qilish bilan muallif klassik konsepsiyaga salmoqli hissa qo‘shdi.

Sanoat korxonalarini tashkil etish va boshqarish masalalarini o‘rgangan yana bir amerikalik iqtisodchi Gamilton Cherch (1866—1936) o ‘z diqqat-e’tiborini boshqarishning umumiy nazariy tamoyillariga qaratdi.

Amerikalik boshqa nazariyotchilardan farqli G .C herch tayyor qonunqoidalam i tavsiya qilmagan. U barcha sanoat korxonalarini boshqarishning umumiy nazariy tamoyillarini belgilab berdi, boshqaruvning umumiy vazifalari bilan uni tashkil etish tam oyillarini ko‘rsatib berdi.

O’zining «Ishlab chiqarishni boshqarish asoslari» kitobida u boshqarish vazifalarining quyidagi tasnifmi bayon qilib bergan: loyihalashtirish, uskuna bilan ta ’m inlash, buyuruvchilik, hisob va am alga oshirish. G .C herch kitobining ayrim nazariy qoidalari hozirgi davrda ham ilmiy va amaliy qim matga egadir. Ilmiy boshqaruvning rivojlanishiga hisob va rejalashtirishning chizma usulini ishlab chiqqan Genri С ои/(1861-1919) va ishni maqbullashtirish uchun standart harakatlarni qo‘llab ayrim ishlarni bajarish usullarini taklif etgan Frenk Gilbert (1868—1924) salmoqli hissa qo‘shganlar. Shuningdek, boshqaruv nazariyasiga fransuz muhandisi Anri Fayol muhim hissa qo‘shgan, u boshqaruv vazifalarini maqbullashtirishni oldindan ko‘ra olish, tashkil etish, buyurish, kelishuv, nazorat qilishga tenglashtirgan. 1916-yilda uning «Umumiy va sanoat boshqaruvi», 1924-yilda

«Mehnatni ilmiy tashkil etish» va «Ijobiy boshqaruv» asarlari chop etildi. Genri Ford ishlab chiqarish korxonalarini boshqarishning tashkiliy-texnikaviy tamoyillarini yaratgan. Fordizm faqat boshqaruv texnikasi va tashkil etish rivojlanishida emas, balki mehnat unumdorligi o‘sishida ham yangi bosqich boldi. Ford ham Teylor singari kam xarajat bilan yuqori mehnat unumdorligiga erishishni maqsad qilib qo'ygan bo‘lsa-da, unga boshqa yo‘l bilan erishishga harakat qildi. Teylor inson mehnatini tashkil etishga alohida etibor bergan bo‘lsa, Ford texnika, texnologiya, ishlab chiqarishni takomillashtirishga e’tibor bergan. Shunday qilib, Teylor va uning izdoshlari boshqaruv nazariyasi rivojlanishining boshqaruv konsepsiyasi vujudga kelgan XIX -XX asrlar chegarasidan asrimizning 20-yillarigacha davom etgan davrlarni qamrab olgan birinchi bosqichi namoyandalaridir. azariyotchilar Teylorizmni nisbatan moslashuvchan tizim bilan almashtirishga harakat

XX asm ing 20-yillaridan boshqaruv rivojlanishining ishlab chiqarish ehtiyojlariga asoslangan yangi bosqichi boshlandi. N qildilar. U lar boshqarishning sotsiologik va psixologik jihatlariga e ’tibor berib, ularni ilmiy boshqaruv tarkibiga kiritdilar. «Klassik» m aktabga xos boMgan inson om ilini hisobga olmaslik, kishilar faoliyatiga soddalashtirilgan nuqtayi nazaridan yondashish amerika boshqaruv nazariyasida yangi yo‘nalish — «inson munosabatlari» maktabi vujudga kelishiga sabab b o ‘ldi. Bu yo‘nalishning asoschilari — amerikaliklar E. Meyo, F. Rotlisberger, Dj. Lizli va boshqalardir.

Garvard universiteti professori E. Meyo «inson m unosabatlari» nazariyasini ilgari surdi. Uning g'oyalarining mohiyati shundaki, m ehnat jarayonida psixologik va ijtim oiy om illar yetakchi aham iyatga ega. Shu sababli, Meyo fikriga binoan ishlab chiqarish va boshqaruvning barcha m uam m olariga inson m unosabatlari nuqtayi nazaridan qarash lozim. Bu nazariya insonning ma’lum ijtimoiy va psixologik ehtiyojlarini qondirish yo‘li bilan uning mehnat unumini yanada oshirish mumkin degan g‘oyaga asoslangan.

Bu m aktabning yana bir namoyandasi Duglas Mak Gregor nazariyasida boshqaruvni tashkil etishga ikki xil yondashuv mavjud:

— majburlash va rag‘batlantirish usullari;

— tashabbuskorlik va mustaqillikni iloji boricha namoyon qilish uchun sharoit yaratish.

Lekin bu nazariyaning asosiy jihati shundaki, «inson munosabatlari» maktabi vakillari ijtimoiy muammo olamni butun jamiyat miqyosida emas, balki alohida korxona miqyosida hal etadilar. M ehnatkashlar ijtimoiy ahvoliga m ajm uiy ravishda hal etilishi lozim bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammo sifatida emas, balki kishilaming guruhiy munosabatlari sifatida qaralgan. «Empirik» (pragmatik) m aktab boshqaruv zarurligini um um an inkor etib, ochiq em pirizm ni targ ‘ib qiladi. U boshqaruvning m aqsadi rahbarlik qilish bo‘yicha ijobiy tajriba va aniq xatolarni o'rganishdan iborat, deb ta’kidlaydi. Bu maktab vakillari kam roq nazariy m aslahatlar berib, ko'proq aniq vaziyatlam i tahlil etish bilan shug‘ullanish kerak deydilar, albatta, tajriba o ‘rganish juda m uhim . Lekin faqat amaliyotga asoslanib boshqam vni shakllantirish m um kin emas. «Empirik» m aktabning eng yorqin nam oyandalari T. Draker, R. Devis, L. N yum an, D. M iller va boshqalardir. Yuqorida sanab o ‘tilgan xorijiy boshqaruv m aktablarining eng asosiy kam chiligi h ar tom onlam a chuqur o'rganilm aganligidir. Bu yangi yo‘nalish «Ijtimoiy tizimlar» maktabi vujudga kelishiga turtki bo ‘ldi.
2. Boshqaruv psixologiyasida boshqarish muammosi, rahbarlik

Oxirgi yillarda inson omiliga e’tiborning ortib borishi munosabati bilan boshqarish psixologiyasi masalalariga ham qiziqish kuchaydi. Shu asosda ijtimoiy psixologiyaning maxsus bo`limi — boshqarish psixologiyasi paydo bo`ldi. Boshqarish psixologiyasi psixologiyaning shunday tarmog`iki, u boshqaruv faoliyati bilan bog`liq bo`lgan muammolarni, shaxs va shaxslar guruhi tomonidan boshqa guruhlar faoliyatini samarali tashkil etish va birgalikdagi faoliyatini amalga oshirishning psixologik mexanizmlarini o`rganadi.

Boshqarish muammolari ham bir qancha fanlar tomonidan o`rganiladi, jumladan, falsafa, tarix iqtisod, xuquqshunoslik va psixologiya uning o`ziga xos tomonlarini ochish bilan shug`ullanadi. Psixologiya boshqarishni ham ob’ekti, ham sub’ektini o`rganadi. Psixologik tadqiqotlarda o`rganiladigan olimlar jamoasi, alohida shaxs, ularning psixologik holatlari, ulardagi ayrim jarayonlar va vazifalari boshqaruv ob’ekti deb aytiladi. Boshqaruvning sub’ekti o`rganilganda esa odatda boshqaruvchi shaxs yoki odamlar guruhi nazarda tutiladi.

Psixologiya ko`proq boshqaruvchi shaxs faoliyatining psixologik asoslarini o`rganadi va shu asosda buysunuvchilar ishlarinn samarali tashkil etish, aniq va to`g`ri qarorlar qabul qilish uchun qanday psixologik xolat va jarayonlarni o`zida tarbiyalash lozimligi kabi qator muammolarni yechadi. Masalan, konkret hayotiy sharoitlarda agar boshliq majlis olib borayotgan bo`lsa, har bir so`zga chiquvchilarning fikrlari, ma’ruzalari va hokazolar orqali ularning psixologik holatlari aniqlanadi, yangi ish dasturlari ishlab chiqariladi, qabul qilingan qarorlarga ko`ra boshliqning va xodimlarning har biriga alohida ilmiy ko`rsatmalar va maslahatlar beriladi.

Boshqaruv psixologiyasi boshliq faoliyatini analiz qilganda asosiy diqqatni boshqarish uning ehtiyoji yoki qobiliyatlariga mos yoki mos emasligi, qaysi individual xususiyatlariga ko`ra u boshliq darajasiga ko`tarildi, ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun u boshqaruvning qay usullaridan foydalanyapti, xodimlarga psixologik ta’sir ko`rsatish maqsadida u qanday ta’sir uslublarini qo`llayapti kabi qator masalalarga qaratadi. Boshliq bo`lish ishiga turli shaxslarning munosabatlari har xil, chunki kimdir boshliqda bo`lgan imtiyozlarga beriladi, kim uchundir unga berilajak huquqlarni afzal ko`rish xos, kimgadir yuksak mas’uliyatlarni bo`yinga olish ma’qul keladi. Shaxslarning boshliq funksiyalari haqidagi tasavvurlari qanchalik xilma-xil bo`lmasin, boshliqdan real sharoitlarda odamlar guruhini aniq maqsad asosida faoliyatga yo`llash, ularga bosh bo`lish, turli tadbirlarni amalga oshirish, obro`ga ega bo`lish, har bir qilingan ish uchun javobgarlikni o`z buyniga olish kabi ko`plab sifatlarning mujassam bo`lishi talab qilinadi.

Ayniqsa boshliq uchun turli guruhlardagi, ko`p holda bir boshliq uchun bir vaqtning o`zida bir qancha guruhlardagi shaxslararo munosabatlarning xarakteriga javobgar bo`lish qiyinchiliklar turdiradi, chunki o`sha guruhlarni tashkil etgan har bir shaxsning o`ziga xos individualligi, boshqaruvchi haqidagi ular tasavvurining har xilligi va guruhlarda norasmiy liderlarning borligi boshliqdan odamlar bilan ishlash borasida ham tajribaning, ham psixologik fahm-farosatning va sabr-qanoatning bo`lishini talab qiladi. Shuning uchun ham kundalik hayotimizda, ham ilmiy adabiyotlarda tez-tez yonma-yon ishlatiladigan ''lider" va ''boshliq" tushunchalarining psixologik mazmunlarini analiz qilib chiqish maqsadga muvofiqdir.