Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ergashxodjaeva sh. D. Innovatsion

X
doim
 
Z = ---------------- 
N - X
o‘zg
 
bu erda : 
X
doim
 — jami ishlab chiqarish hajmiga sarflanuvchi doimiy xarajatlar;  
X
o‘zg
 — jami o‘zgaruvchan xarajatlar; 
N     — yangi tovar birligi narxi. 
Bu  munosabatlar  shuningdek,  belgilangan  zararsizlik  nuqtasiga  ega  bo‘lgan 
holda tovarni sotishning  minimal narxi va maksimal xarajatlar summasini aniqlashga 
imkon beradi. 
Yangi  tovarni  sotish  ma’qul  keluvchi  foyda  keltirishi  to‘g‘risidagi  qaror  qabul 
qilingach,  yangi  tovar  modeli  yoki  prototipini  tayyorlashga  kirishiladi.  Yangi  tovar 

---

51 
 
iste’molchining texnik talablarini ta’minlashi va bozor talablariga javob berishi zarur. 
Marketolog uchun birinchi navbatdagi vazifa tovarning bozorda muvaffaqiyatga 
erishishini  ta’minlash,  ya’ni  uning  vazifalarini  aks  ettirishdan  tashqari  uni 
raqobatchilar  tovaridan  jozibadorligi  yuqori  bo‘lishini  aks  ettiruvchi  xususiyatlarini 
yaratish  hisoblanadi.  SHu  munosabat  bilan  yangi  tovarni  ishlab  chiqish  jarayonini 
ikki  bosqich  -  texnik  ko‘rsatkichlarni  shakllantirish  va  bozor  ko‘satkichlarini 
shakllantirish bosqichlari majmuasi sifatida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. 
Tovarni  ishlab  chiqish  uchun  aksari  hollarda  funksiyalararo  guruhlar  (firma 
izidan 
boruvchilar, 
dizaynerlar, 
marketologlar) 
tashkil 
qilinadi. 
Bu 
esa 
mutaxassislarning  birgalikda  ochiq  faoliyat  yuritishini  va  vazifalar  echimining 
tezlashishini ta’minlaydi. 
Texnik  ko‘rsatkichlarning  shakllanishi  yangi  tovarni  xaridorlarning  aniqlangan 
istaklarini  (ehtiyojlarini)  qondiruvchi  funksional  xususiyatlar  bilan  ta’minlash  bilan 
bog‘liq.  Texnik  ko‘rsatkichlarni  ishlab  chiqish  bilan  ilmiy-tadqiqot  tajriba-
konstruktorlik  ishlari  va  marketologlar  guruhi  shug‘ullanadi.  Tovar  g‘oyasini  texnik 
nuqtai  nazardan  rentabelli  mahsulotga  joriy  qilar  ekan,  ishlab  chiquvchilar  bu 
mahsulotga  bo‘lajak  tovar  tavsifnomalarini  ham  kiritishi  lozim.  Bu  holda 
marketologlarning  vazifasi  loyihalarni  tovarning  zarur  xususiyatlari  va  xaridorlar 
mazkur  tovar  xususiyatlarini  muhokama  qilishiga  yordam  beruvchi  xislatlari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashdan iborat bo‘ladi. 
Bozor  ko‘rsatkichlarini  shakllantirish  tovar  dizayni,  uning  shakli,  rangi, 
og‘irligi, o‘rovi, nomi va markasini ishlab chiqish tufayli amalga oshiriladi. 
Shakl,  rang  va  sifat  tovarni  xarid  qilish  to‘g‘risida  qaror  qabul  qilishga  ta’sir 
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillar hisoblanadi. Tovar to‘g‘risidagi birinchi taasurot 
uning  tashqi  ko‘rinishi  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  uning  sifati  va  funksional  xususiyatlari 
baholanishidan  ilgari  yuzaga  keladi.  Tashqi  ko‘rinish  tovarni  sotib  olishga  undovchi 
motiv,  muayyan  bir  tovarning  potensial  xaridorlari  doirasini  shakllantiruvchi  kuch 
vazifasini  bajaradi.  Bu  esa  iste’mol  tovarlaridan  tashqari  ishlab  chiqarish-texnika 
tovarlari uchun ham xosdir. 
Tovar  dizayni  shunday  vositaki,  uning  yordamida  potensial  xaridorlarga  ta’sir 

---

52 
 
ko‘rsatish, ularni tovarni sotib olishga undash va harakatlarini tezlashtirish mumkin. 
Shu  bilan  birga  tovarni  sotishda  uning  sifati  ham  katta  rol  o‘ynaydi.  Tovarning 
sifati  bu  -  uning  mazkur  tovarga  xos  bo‘lgan  (masalan,  xizmat  qilish  muddati, 
iste’mol qilinish, saqlanish va hokazo) xususiyatlari yig‘indisidir. 
Tovar  tayyorlangan  material  turi  va  rangi  ham  u  yoki  bu  tovarning  o‘ziga  xos 
xususiyatlari,  ularning  bir-biridan  farq  qiluvchi  variantlari  va  imkoniyatlarini 
aniqlashga xizmat qiladi. 
Tovar shakli tovarni tanib olishga va xaridorda u to‘g‘risida ma’lum bir tasavvur 
uyg‘otishga ko‘maklashadi. 
Texnik  tovarlarning  shaklini  ishlab  chiqish  imkoniyatlari  iste’mol  tovarlari 
shaklini ishlab chiqishga qaraganda anchagina cheklangandir. 
Tovarning  individualligini,  uning  boshka  tovarlar  orasida  ajralib  turishi,  o‘ziga 
xos  va  takrorlanmasligini  ta’minlash  uchun  tovarga  nom  beriladi.  Tovarning  nomi 
ishlab 
chiqaruvchi 
va 
iste’molchi  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlar  va 
kommunikatsiyalarni osonlashtiradi. Ko‘pincha, ayniqsa tovar nomi oson aytiladigan, 
tez  esda  qoladigan,  ijobiy  hislarni  uyg‘otadigan  va  o‘ziga  jalb  qiladigan  bo‘lsa,  u 
bozorda yangi tovarning muvaffaqiyatga erishisha garovi bo‘ladi. 
Tovar uchun yangi nom izlab topish va tayyorlash jiddiy muammo, chunki tovar 
nomi  faqat  uni  boshqa  tovarlardan  ajratish  uchungina  qo‘llanilmaydi.  Tovar  nomi 
tovarning  turini  tavsiflashi,  xaridorda  unga  nisbatan  ijobiy  his-tuyg‘ular  uyg‘otishi, 
reklama ta’siriga ega bo‘lishi va o‘ziga xos bo‘lishi lozim. 
Tovar uchun yangi nom topishda quyidagi tamoyillarga amal qilish zarur: 
▪ izlanishning ijodiy usullaridan foydalanish; 
▪ biron-bir ma’lum nomni yangi nomga nisbatan huquqiy e’tirozlar qolmaguncha 
transformatsiya qilish(o‘zgartirish); 
▪ yangi nomni raqobatchi tovar nomining aksi sifatida shakllantirish; 
▪ biron-bir  mashhur  nomdan  uni  yangi  tovar  nomiga  qo‘shib  qo‘yish  uchun 
foydalanish. 
Har  bir  muayyan  holda,  ayniqsa  iste’mol  tovarlari  nomini  tanlashda  quyidagi 
savollarga  javob  topish  lozim:  tovar  nomi  nimani  ifodalashi  lozim?  qaysi  nomlarni 

---

53 
 
tanlovga  qo‘yish  mumkin?  ulardan  qaysi  biri  yaxshi?  raqobatchilarning  xuddi 
shunday  o‘xshash  tovarining  nomi  qanday?  tovaringiz  nomi  raqobotchi  tovar 
nomidan  nimasi  bilan  farq  qiladi?  yangi  nomni  iste’molchi  faqat  bitta  tovar  uchun 
qo‘llaydimi  yoki  barcha  tovarlar  assortimentiga  biriktirib  qo‘yadimi?  tovarni 
oldindan attestatsiya qilish kerakmi? 
Tovarning  nomi  uning  bozordagi  “yuzini”  shakllantirish,  tovarning  bozor 
atributikasi  uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Ma’lum  bir  nomdagi  tovarni  doimiy 
ravishda  iste’mol  qilish  jarayonida  xaridor  bozorda  mavjud  bo‘lgan  ko‘p  sonli 
tovarlar ichida uni osonlik bilan tanib oladi. Bunday tovardan muntazam foydalanish 
xaridor  ongida  ijobiy  his-tuyg‘ularni  uyg‘otishga  xizmat  qiladi.  Bu  reaksiya  tovar 
ishlab chiqaruvchiga ortga qaytuvchi aloqa orqali etkaziladi. Tovar nomini korxonaga 
biriktirib qo‘yish va uning boshqa firmalar tomonidan foydalanishidan himoya qilish 
maqsadida  korxona  rahbariyati  bu  nomni  huquqiy  ro‘yxatdan  o‘tkazishi  zarur.  Shu 
tariqa tovar nomi markirovka qilinadi va tovar markasi vazifasini bajaradi.