|
1-chizma. Korxona mablag‘larining immobilizatsiya shakllari
Uzoq muddatli aktivlar
Joriy aktivlar
Asosiy vositalar
Nomoddiy aktivlar
Uzoq muddatli moliyaviy
qo‘yilmalar
Ishlab chiqarish zaxiralari
xarajatlari
Debitorlik qarzlari
Qisqa muddatli moliyaviy
qo‘yilmalar
(qimmatli qog‘ozlar)
Pul mablag‘lari
19
Uzoq muddatli aktivlar bir qancha ishlab chiqarish davri foydalaniladigan
mablag‘lar bo‘lib, ular, demak, darhol naqd pulga aylanmaydigan mablag‘lardir.
Harakatchan mablag‘lar, ya’ni joriy aktivlar esa bir ishlab chiqarish davrida
foydalanadi va ular, demak, darhol naqd pulga aylanishi mumkin.
Korxona mablag‘larining manbalari korxonaga tegishli manbalar va qarz
manbalari, ya’ni majburiyatlar shaklida bo‘lishi mumkin. Ular ham o‘z navbatida har
xil manba turlariga bo‘linadi. Bularni quyidagi 2-chizma tasvirida ko‘rishimiz
mumkin. Korxonalarning mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojlari mulk va xo‘jalik yuritish
shakllaridan qat’iy nazar, avvalambor, ularga tegishli manbalar hisobidan qoplanishi
lozim va qolgan qismi tashqaridan jalb etilgan qarz-majburiyatlar hisobidan
qoplanishi mumkin.
Ko‘rinib turibdiki, qarz manbalari uzoq va qisqa muddatli, banklardan olingan
kredit shaklida yoki boshqa tashkilotlardan, korxonalardan olingan qarzlar hamd a
ularga kreditorlik qarzlari shaklida bo‘lishi mumkin.
2-chizma.
Buxgalteriya
nazariyasining
rivojlanishi,
iqtisodiy
tahlil
usullarini
takomillashtirilishi xalq xo‘jaligining rivojlanish bosqichlarida hisob va tahlil oldiga
yangi vazifalar qo‘yilishi munosabati bilan korxona buxgalteriya balansining tuzilishi
takomillashib bormoqda.
O‘zlik mablag‘larning
manbalari
Majburiyatlar
Nizom fondi qo‘shimcha va
reaerf kapitali
Jamg‘arma va ijtimoiy soha
fondlari
Maqsadli moliyalashtirish
va tushumlar
Taqsimlanmagan foyda
Uzoq muddatli kreditlar va
qarzlar
Qisqa muddatli kreditlar va
qarzlar
Kreditorlik qarzlari
20
S.Q.Taturning
1
ma’lumotlariga qaraganda 30-yillarning oxirida korxona
balansining tuzilishi quyidagicha bo‘lgan:
Aktiv
1. Asosiy va mavhum umumiy mablag‘lar.
2. Me’yorlashtirilgan mablag‘lar (korxonaga tegishli va kreditlashtirilgan).
3. Kapital ta’mirlashdagi mablag‘lar.
4. Hisob-kitobdagi mablag‘lar va boshqa aktivlar.
Passiv
1. Korxonaga tegishli mablag‘lar va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar.
2. Qisqa muddatli bank kreditlari.
3. Kapital ta’mirlash uchun xarajat manbalari.
4. Boshqa passivlar.
Balans aktivining birinchi bo‘limida asosiy vositalar, kapital qo‘yilmalarni
moliyalashtirish, mavhum umumiy mablag‘lar, korxonaning ichki hisob-kitoblari va
fondlarga ajratmalar ko‘rsatilardi.
Aktivning ikkinchi bo‘limida materiallar, xomashyo, tugallanmagan ishlab
chiqarish, tayyor mahsulotlarning ombordagi qoldig‘i va ta’minlovchilar ifodalanar
edi.
Uchinchi bo‘limda tugallangan va tugallanmagan kapital ta’mirlash hamda
pudratchilar bilan hisob-kitob ko‘rsatilardi.
Aktivning to‘rtinchi bo‘limida esa, tovarlarning qiymati, pul mablag‘lari va
hisob-kitobdagi mablag‘lar o‘z aksini topardi.
Balans passivining birinchi bo‘limida korxona fondlarini moliyalashtirishga
ketgan mablag‘lar, uzoq muddatga olingan kreditlar, kreditorlik qarzlari va korxona
foydasi ko‘rsatilar edi.
Ikkinchi bo‘limida korxonaning xomashyo materiallariga, tugallanmagan ishlab
chiqarishga va tayyor mahsulotga bo‘lgan ehtiyojlarini qoplash uchun olingan bank
kreditlari ko‘rsatilardi.
Uchinchi bo‘limda kapital ta’mirlashni moliyalashtirishga ketgan mablag‘lar,
amortizatsiya fondi, pudratchilar bilan hisob-kitoblar kapital ta’mirlashni bajarish
uchun olingan bank ssudalari ko‘rsatilgan.
Passivning to‘rtinchi bo‘limida kreditorlar, maxsus fondlar zaxiralar va maqsadli
moliyalashtirishga ketgan mablag‘lar ko‘rsatilar edi.
Ko‘rinib turibdiki, bu davrda to‘rt bo‘limli korxona balansi tuzilardi. Keyingi
paytlarda besh bo‘limli balans tuzilgan va ko‘p yillar foydalanilgan. Bu balans
quyidagi shaklda bo‘lgan:
Aktiv
1. Asosiy vositalar va aylanmadan tashqari aktivlar.
2. Me’yorlangan aylanma mablag‘lar.
3. Pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va boshqa aktivlar.
4. Kapital mablag‘lari va xarajatlar.
5. Asosiy podani shakllantirishga ketgan xarajatlar.
1
Татур С.Қ. Анализ хозяйственной деятельности промышленных предприятий. - М., 1940.
21
Passiv
1. Korxonaga tegishli mablag‘lar manbalari va ularga tenglashtirilgan
mablag‘lar.
2. Me’yorlangan aylanma mablag‘lari uchun olingan kreditlar.
3. Banklardan olingan har xil kreditlar, hisob-kitoblar va boshqa passivlar.
4. Kapital qurilish mablag‘larining manbalari.
5. Asosiy podani shakllantirishga ketgan xarajatlarni moliyalashtirish,
Shuni ta’kidlash kerakki, yangi balans tizimida faqat bo‘limlarning soni,
ularning nomlari o‘zgarishi bilan birga balans bo‘limlarining mazmuni, tarkibi ham
o‘zgardi.
Balans aktivining birinchi bo‘limida asosiy va mavhum umumiy vositalardan
tashqari, yana aylanma mablag‘larini tarmoq miqyosida qayta taqsimlash, korxona
foydasi, tovar-moddiy resurslarini arzonlzshtirish va korxona zararlari ko‘rsatilgan.
Ikkinchi bo‘limda xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, sotib olingan
yarim fabrikatlar, yoqilg‘i, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, past qiymatli va tez
eskiradigan mol, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va tovarlar aks
ettirilgan.
Uchinchi bo‘limda pul mablag‘lari, foydalanilgan, uzoq muddatga olingan bank
kreditlari, jo‘natilgan tovarlar, debitorlik qarzlar ishchi va xizmatchilar bilan hisob-
kitoblar ifodalangan.
Balans passivining birinchi bo‘limida korxonaning nizom fondi, asosiy
vositalarning eskirish summasi, me’yorlangan aylanma mablag‘larini ko‘paytirish
maqsadida budjetdan olingan mablag‘lar, shu maqsadda banklardan olingan ssudalar,
davlat dotatsiyasi, buyurtmachilardan olingan avanslar ko‘rsatilar edi.
Ikkinchi bo‘limda esa korxona mablag‘larining aylanmasi uchun olingan
ssudalar, moddiy resurslar uchun olingan ssudalar, tayyor mahsulot va tovarlar
ifodalangan.
Uchinchi bo‘limda hisob-kitob hujjatlari ustidan olingan ssudalar, shartnomalar,
aylanma mablag‘larni vaqtincha to‘ldirib turish uchun olingan avanslar,
ta’minotchilar bilan hisob-kitoblar uchun olingan ssudalar, uzoq muddatga olingan
kreditlar, kreditorlik qarzlar, maxsus fondlar, amortizatsiya fondi va boshqa passivlar
ko‘rsatilgan.
Besh bo‘limli balansdan keyin uch bo‘limli balansga o‘tildi bu balansdan 1993
yilgacha foydalanilgan. Bu balans quyidagi shaklda tuzilgan edi:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
