Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "bank ishi" fakulteti "tashqi iqtisodiy faoliyat" kafedrasi

BANK XIZMATLARI 

KO’RSATISh 

MENEJMENT 

MARKETING 

SOTISh 

BANK RAQOBATBARDOShLIGI 

---

61 

 

iqtisodiyotning  fundamental  muammolaridan  biri.  Uning  echimi  bank 

daromadiga,  ko’rsatilayotgan  xizmatlarning  sifatiga  bozor  munosabatlariga 

muvofiqlashishi  va  iqtisodiy  o’sishga  bog’liq..  raqobat  bir  tomondan  bozor 

iqtisodiyotini  tartibga  solishning  va  korxonalarning  moliyaviy  nuqtai  nazardan 

bozor 

munosabatlariga 

moslashashuviva 

tanlanishining 

samarali 

mexanizmlaridan  biri  sifatida  qaraladi,  boshqa  tomondan  esa  bir  turdagi 

maxsulot  va  xizmatlar  ishlab  chiqaruvchi  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning 

yuqori  daromad  olish  maqsadida  bozorni  egallashga  qaratilgan  iqtisodiy 

kurashidir

27

.  

Tovar  va  xizmatlarning  raqobatbardoshligi  mamlakatlarning  asosiy 

iqtisodiy  xavfsizligi  bo’lib  qolmoqda.  Yaqin  o’tmishga  nazar  tashlaydigan 

bo’lsak,  moliyalashtirish,  malakali  texnik  kadrlar  va  investitsiyalarning 

etishmasligi, takror ishlab chiqarish jarayoniga o’z ta’sirini o’tkazib kelgan edi. 

Bugungi  kunda  mamlakatimiz  arzon  va  malakali  ishchi  kuchi,  ulkan  tabiiy 

boyliklari bilan raqobatbardoshligini oshirish uchun ulkan imkoniyatlarga ega. 

Iqtisodiyotni  modernizatsiya  qilish,  moliyaviy  inqirozning  salbiy 

oqibatlarini  yumshatishga  qaratilgan  chora-tadbirlarda  milliy  iqtisodiyotlarda 

asosiy  e’tibor  bank  va  bank  xizmatlarining  raqobatbardoshligiga  qaratilishi 

shubxasiz.  Bu  muammo  eng  birinchi  navbatda  davlat  siyosati  darajasiga 

kutariladi. Jahon iqtisodiy inqirozi kuchayib borayotgan hozirgi sharoitda bank-

moliya  tizimi  faoliyatini  mustahkamlash  va  sifat  jihatidan  yaxshilash  alohida 

muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  ...  Bank  tizimini  rivojlantirish  va  mustahkamlash 

masalasi  doimo  e’tiborimiz  markazida  bo’lib  kelmoqda  va  bu  o’zining  ijobiy 

natijalarini  bermoqda.  Biroq,  bu  boradagi  ishlarni  yanada  chuqurlashtirish  va 

kengaytirish  kerak.  Nega  deganda,  aynan  banklar,  ta’bir  joiz  bo’lsa,  butun 

iqtisodiyotimizni 

oziqlantirib 

turadigan 

qon 

tomirlari 

hisoblanadi, 

                                                           

27

Makkonell, K.R. S.L. Bryu “Ekonomiks: printsipi, problemi i politika” per. s angl. – M.: Respublika, 2001. – 

400s 

---

62 

 

mamlakatimizning  moliyaviy-iqtisodiy  barqarorligi  ko’p  jihatdan  ularning 

samarali faoliyatiga bog’liq

28

.  

Banklarning raqobatbardoshligini ta’minlash nafaqat maxalliy axamiyatga 

ega  bo’lmasdan  global  muammodir.  Xozirgi  kunda  raqobatbardoshlikning 

umum  tan  olingan  tarifi  majud  emas.  Banklar  uchun  raqobatbardoshlik  jaxon 

bozorida  global  strategiyaga  ega  bo’lgandagina  raqobatlasha  olish  ma’nosini 

anglatadi.  Ko’pgina  tadqiqotchilar  uchun  raqobatbardoshlik  -bu  mamlakatning 

ijobiy  tashqi  savdo  balansi  sifatida  tushuniladi.  Ba’zi  iqtisodchilar  uchun 

raqobatbardoshlik  maxsulot  birligiga  sarflangan  eng  kam  ishlab  chiqarish 

xarajatlarining  ayriboshlash  qiymati  sifatida  tushuniladi.  Raqobatbardoshlik 

kontseptsiyasi 

qanday 

izoxlanishiga 

qaramaylik, 

mamlakat 

ichida 

raqobatbardoshlik-bu  bank  xizmatlarining  maxsuldorligidir

29

.    Bozor 

munosabatlari  sharoitida  banklarning  barqarorligi  va  xayotiy  tsikli    ularning 

raqobatbardoshligini  ta’minlaydi.  Ushbu  mezonlarni  tahlili,  baxolanishi  va 

prognoz qilinishiga yanada zaruriyat tug’iladi. Chunki raqobat  kurashida albatta 

o’z raqobat pozitsiyasini tahlil qila olgan korxonagina yutib chiqadi. 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  faqatgina  boshqarish  jarayonida  yangi 

samarali  mexanizmlarni  qo’llay  oladigan  va  tez  moslasha  oladigan 

raqobatbardosh  banklargina  faoliyat  yurita  oladi.    Asosiy  vazifa  uning 

raqobatbardoshligini  ta’minlash  chora-tadbirlarini  ishlab  chiqish  va  uni 

boshqarishga qaratiladi. 

Jahon  bozorida  raqobatbardoshlikni  oshirish  tadbirlarini  baholashning 

moliyaviy    mezonlari  jahon  bozorida  raqobat  strategiyasi,  tarmoqning  tuzilishi 

va uning o’zgarish  jarayonlarini har  tomonlama  tushunishga  asoslanishi kerak. 

Iqtisodiyotning    har  qanday  tarmog’ida,    u  faqat  ichki  bozorda  yoki  tashqi 

bozorda  ham  faoliyat    ko’rsatishidan  qat’i  nazar,  raqobatning  mohiyati  beshta 

kuch  bilan  ifodalanadi:  1)  yangi  raqobatchilarning  paydo  bo’lish  xavfi;  2) 

o’rnini  bosadigan  tovarlar  yoki  xizmatlar  paydo  bo’lish  xavfi;  3)  butlovchi 

                                                           

28

Karimov  I.A.  Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi,  O’zbekiston  sharoitida  uni  bartaraf  etishning  yo’llari  va 

choralari. – T.: O’zbekiston, 2009 y 

29

Shumpeter, I. Teoriya ekonomicheskogo razvitiya / I. Shumpeter; per. s nem. – M.: Progress, 2000 – 455 s. 

---

63 

 

qismlar  va  shu  kabilarni  etkazib  beruvchilarning  savdolashish  layoqati;  4) 

xaridorlarning  savdolashish  layoqati;  5)  mavjud  bo’lgan  raqobatchilarning 

raqobatchiligi  

Bu  beshala  kuchdan  har  birining  kattaligi  tarmoqdan  tarmoqqa  qarab 

o’zgarib boraveradi va oqibatda tarmoqlarning  foydaliligini  aniqlab beradi.  Bu 

kuchlarning harakati qulay shakllanadigan tarmoqlarda ko’p sonli raqobatchilar 

qo’yilgan  kapitaldan  yuqori  foyda  olishlari  mumkin.  Bir  yoki  bir  nechta  kuch 

noqulay  ta’sir  qiladigan  tarmoqlarda  esa  kamdan-kam  firmalar  uzoq  muddat 

davomida  yuqori  foydani  saqlab  qoilishlari  mumkin.  Raqobatning  besh  kuchi 

tarmoqning  foydaliligini  belgilab  beradi,  chunki  ular  firmalar  o’rnatadigan 

narxlarga, firmalar qiladigan xarajatlarga, ushbu tarmoqda razobat qilish uchun 

zarur bo’lgan kapital qo’yilmalar hajmiga ta’sir ko’rsatadi. 

Jahon bozorida firmalar o’z strategiyalari orqali bu beshta kuchni u yoki bu 

tomonga  o’zgartirib  yuborishlari  mumkin.  Masalan,  aviakompaniyalarda 

kompyuer  axborot  tizimlarini  kiritish  yangi  raqobatchilarning  paydo  bo’lishini 

qiyinlashtiradi. Chunki bunday tizimi millionlab dollarga tushishi mumkin.  

Jahon bozoridagi raqobatda tarmoq tuzilishi muhimligining yana bir sababi 

shundan  iboratki,  tuzilishning  o’zgarishi  mamlakat  uchun  yangi  tarmoqlarga 

kirib borishga real imkoniyat yaratadi.  

Raqobat  ustunligini  yaratishda  global  strategiyalar  roliga  alohida  e’tibor 

qaratish  lozim,  chunki  bu  strategiyalar  firmalar,  mamlakatlarining  rolini 

butunlay  o’zgartirib  yuboradi.  Raqobat  strategiyasining  asosiy  printsiplaridan 

boshlaymiz.  Ichki  va  tashqi  bozorlardagi  raqobatda  ko’plab  printsiplar  mos 

keladi.  SHundan  so’ng  global  raqobatchilik  orqali  raqobat  ustunligining 

kuchayish usullarini ko’rib chiqamiz.  

Raqobatning tabiatini tushunish uchun asosiy birlik tarmoq,  ya’ni tovarlar 

yoki  xizmatlar  ishlab  chiqaruvchi  va  o’zaro  raqobatlashayotgan  raqobatchilar 

guruhi  hisoblanadi.  Strategik  muhim  tarmoq  raqobat  ustunligining  o’xshash 

manbalariga  ega  mahsulotlarni  o’z  ichiga  oladi.  Bunga  misol  –  faks  texnikasi, 

polietilen, uzoq masofalarga yuk tashish uchun og’ir yuk mashinalari va bosim 

---

64 

 

ostida  plastmassa  quyish  uskunalari  ishlab  chiqarishdir.  Amaliyotda  taromqlar 

o’rtasidagi chegaralar har doim ancha nisbiydir. 

Jahon bozorida raqobat ustunligi strategiyasini ishlab chiqa turib, firmalar 

o’z tarmog’ida foydali ravishda va uzoq muddat raqobatlashish usulini topshi va 

mujassamlashtirishga  harakat  qiladilar.  Jahon  bozorida  universal  raqobat 

strategiyasi  mavjud  emas,  balki  sanoatning  muayyan  tarmog’i,  aniq  firma  ega 

bo’lgan  ko’nikmalar  va  kapital  sharoitlari  bilan  muvofiqlashgan  strategiyagina 

muvaffaqiyat  keltirishi  mumkin.  Jahon  bozorida  raqobat  ustunligini  tanlashni 

ikkita  holat  belgilab  beradi.  Birinchisi  –  firma  faoliyat  ko’rsatayotgan 

taromqning  tuzilishi.  Turli tarmoqlardagi  raqobat  mohiyatan bir-biridan  keskin 

farqlanadi va turli tarmoqlarda uzoq muddat davomida foyda olish ehtimoli bir 

xil  emas.  Masalan,  foydalilik  farmatsevtika  sanoatida  va  kosmetika  ishlab 

chiqarishda  juda  yuqori,  po’lat  va  ba’zi  kiyim  turlarini  ishlab  chiqarishda  esa 

unday  emas.  Ikkinchi  asosiy  holat  bu  –  firma  tarmoq  doirasida  egallagan 

mavqedir.  Ba’zi  pozitsiyalar  tarmoqdagi  o’rtacha  foydalilikdan  qat’i  nazar, 

boshqalariga  qaraganda  foydaliroq.  Bu  holatlardan  har  biri  o’z-o’zicha 

strategiyani tanlab olish uchun etarli emas. Jahon bozoridagi raqobat holatning 

sezilarli  o’zgarishi  o’z  navbatida  tarmoq  tuzilishida  o’zgarishlar  yoki  raqobat 

ustunligi uchun yangi asoslar paydo bo’lishini keltirib chiqaradi.  

Tashqi  bozorga  chiqish  zaruriyati  kompaniya  umumiy  strategiyasining 

tarkibiy  qismi  bo’lib  ulgurgandan  so’ng,  ushbu  jarayonning  keyingi  bosqichi-

bozorga kirish strategiyasining optimal variantini tanlashdan iboratdir. Muayyan 

vaziyatdan  kelib  chiqqan  holda,  bunday  tanlov  turli  omillar  bilan  aniqlanadi: 

kompaniya  patentlar  bilan  himoyalangan,  noyob  mahsulotga  ega  bo’lishidan 

tortib  to  yangi  chet  el  bozorlarini  o’zlashtirishga  qaratilgan  chet  el 

operatsiyalarni amalga oshirishdan moliyaviy mablag’largacha. 

Chet  el  bozoriga  kirib  borishning  har  bir  tashqi  iqtisodiy  strategiyasi  o’z 

ustunliklari,  kamchiliklari  va  cheklanishlariga  ega  bo’ladi.  Eksport-import 

operatsiyalari  mahsulot  va  xizmatlarni  ishlab  chiqarish  yoki  sotish  uchun  chet 

elga  olib  chiqishdan  iborat.  Eksport  qiluvchi  kompaniya  eksportni    o’z  kuchi 

---

65 

 

bilan  to’g’ridan  tug’ri  hamda  eksport  yoki  import  qiluvchi  mamlakatda 

joylashgan savdo eksport  kompaniyalari, distribyutorlar va savdo agentlari kabi 

vositachilar  orqali  amalga  oshirishi  mumkin.  Eksport  operatsiyalarini  mustaqil 

amalga  oshirishning  asosiy  ustunligi  faoliyatning  barcha  bosqichlarida  to’liq 

nazoratni  saqlab  qolish  va  vositachilik  xaqlarini  tejashdan  iboratdir.  Bu  usul 

ko’pgina kamchiliklarga  ham ega bo’lib, eksport qiluvchi kompaniyadan chet el 

bozorlaridagi  qimmatbaho  ishtirokni,  distribyutorlar  tarmog’ini  yaratish  va 

ularning ishini muvofiqlashtirishni, har tomonlama bilimlarni va katta moliyaviy  

resurslarni talab qiladi. 

 "Qaymog’ini olish" va bozorga "kirib kelish" strategiyalari. "Qaymog’ini 

olish" strategiyasi yangi tovarlar uchun baho yuqori darajada belgilanadi. Bozor 

o’zlashtirilib asta-sekin to’yinishidan so’ng esa iste’mochilarni yanada jalb etish 

maqsadida baho tushiriladi, tovarlarga arzonroq baho belgilanadi. "Qaymog’ini 

olish" strategiyasi yaxshi natija berishi uchun tovarlarga bo’lgan talab narxlarga 

qisman  ta’sirchan  bo’lishi;  xaridorlar  mahsulotni  ishlab  chiqarish  va  sotish 

xarajatlaridan  kam  xabardor  va  shu  sababli  belgilangan  summani  to’lashga 

tayyor  turishga;  bozorda  tovarga  raqobat  bo’lmasligi;  bozor  doirasida  narx 

segmentlari    mavjud  bo’lib,  ular  muayyan  chegaralarda  narxni  o’zgartirib 

turishda  imkon  berishi  lozim.  "Qaymog’ini  olish"  strategiyasi  firmaga  barcha 

xarajatlarni  tez  va  to’liq  qoplash  imkonini  beradi.  Bu  siyosatning  kamchiligi 

yuqori narxlar foyda beradi va raqiblar sonini ko’paytirib yuboradi, chunki unga 

qiziquvchilar soni  ko’payib  ketadi.  SHuni  ham  yodda  tutmoq  lozimki,  baholar 

g’oyat yuqori bo’lsa, bunday tovar bozorda yaxshi o’tmasligi mumkin, Chunki u 

xaridorni  cho’chitib  yuboradi.  Bu  siyosat  marketing  faoliyatida  ma’lum 

o’zgarishlar va sharoitga moslashishlarini amalga oshirish zaruriyatini qo’yadi. 

Masalan, narxlarning pasayib borishiga qarab, reklama qilish tartibi, tarkibi ham 

o’zgarib boradi, sotish usullari o’zgaradi, taqsimlash tarkibi yirik magazinlardan 

ken iste’mol tovarlari sotiladigan savda shaqobchalariga o’tkaziladi.  

"Kirib olish" strategiyasi past narxlarni joriy qilish va katta hajmli tovar 

oborotini  amalga  oshirishga  haratilgan  siyosatdir.  Bunda  tovarlarga  past  baho 

---

66 

 

belgilanadi. Oqibatda tovarlarning sotish hajmini keskin oshirib, tovarni yuqori 

narxlarda  sotishga  haraganda  ko’proq  to’liq  daromad  keltiradi  deb  hisob 

yuritiladi.  "Kirib  olish"  ko’proq  bozor  narx  segmentlariga  bo’linmagan  va 

yuqori  narxli  tovarlarni  xarid  qilishga  tayyor  bo’lmagan  sharoitlarda 

qo’llaniladi. Bu siyosatni ijtimoiy  mavqeini qiyofa-razmini bermaydigan yangi 

tovarlarga  nisbatan  qo’llash  lozim.  "Kirib  olish"  strategiyasi  firmalar  past 

narxlarni  qo’llab  bozorda  raqobatchilari  ustidan  g’alaba  qozonadilar,  ammo 

arzon  narxlar  strategiyasida  zarar  ko’rmaslik  nuqtasiga  etish  uchun  ko’p 

miqdorda  tovar  sotilishi  kerak.  Tovarlarni  joriy  etish  jarayonida  esa  arzon 

narxlar ziyon ko’rishga olib kelishi aniq. Buning uchun tovar sotish bazorlarini 

kengaytirish,  yangi  segmentlarni  aniqlash  lozim.  Demak,  "qaymog’ini  olish" 

qimmat  narxlar,  "kirib  olish"  esa  arzon  narxlar  siyosatidir.  Ular  narx 

belgilashning favqulodda namoyon bo’lishidir. Biroq, har ikkala strategiya ham 

ma’lum zaruriy sharoit - ma’lum vaqt va ma’lum muddatda, ya’ni kerakli joyda 

va  joyida  qo’llanilsa,  yaxshi  samara  berishi  ma’lum,  aks  holda  ular  katta 

to’g’rilab  bo’lmas  zarar  va  qiyinchiliklarga  olib  keladi.  Ma’lum  firma  va 

kompaniyalar  faqat  "qaymog’ini  olish"  yoki  faqat  "kirib  olish"  strategiyasi, 

ayrimlari ularni birgalikda kombinatsiyalashtirib qo’llaydilar.  

Narxlarni  belgilashda  "raqobatda  g’olib  kelish"  strategiyasi  ham 

qo’llaniladi.  Bu  strategiya  bozorga  "kirib  olish"  strategiyasining  boshqa  bir 

ko’rinishi  bo’lib,  uning  maqsadi  yana  chuqurroq  masalaga  -  potentsial  kelajak 

raqobatchining bozorga kirib kelishini oldini olishga qaratilgan. Uning vazifasi 

bozorda  raqobatchi  korxona  paydo  bo’lgunga  qadar  ko’proq  tovarni  sotishga 

erishish, xaridorlarning halbiga o’rnashib olib, yangi raqobatchi korxonaga yo’l 

bermaslik  tadbirlarini  ishlab  chiqishdan  iboratdir.  Bu  siyosat  baholarni  iloji 

boricha tannarxga yaqinroq darajada belgilashni taqozo etadi. Buning ma’nosi, 

olinadigan  foyda  miqdori  kam  bo’ladi  va  demak  firmalar  bozorda  harakat 

qilmog’i  va  ko’proq  foyda  olish  uchun  katta  hajmdagi  tovarni  sotishga 

erishmoqlari lozim. SHuning uchun ham bu siyosat firmadan bozorning kichik 

segmentida  harakat  qilishni,  tezkorlik  bilan  uni  o’zlashtirish,  tezkorlik  bilan 

---

67 

 

samarali natijaga erishgach uni tark etishni taqazo etadi. Firmalarning aksariyat 

qismi baho belgilashda, avvalo bozordagi baholar darajasini, raqobat darajasini 

e’tiborga  olgan  holda  amalga  oshiradilar.  Bu  hol  odatda  tovarlar  raqobatchilar 

mahsulotidan ham farq qilganda, xaridorning bozor narxidan xabardorligida va 

sotuvchi bozor narxi ustidan nazorat qilish uchun qech narsa qila olmagan holda 

sodir bo’ladi. Raqobat darajasidan yuqori baholar alohida hollarda belgilanadi.  

Bozor  kon’yunkturasini  tahlil  qilish  bozor  turi  va  ko’lamiini  aniqlash  bilan 

xarakterlanadi.  Bozor  ko’lamiini  sotilgan  tovarlar  hajmi  va  bozorga  kirib 

kelayotgan  firmalar  soni  orqali  aniqlanadi.  Savdo  hajmi  ulgurji  –  vositachilik, 

ulgurji  –  iste’molchi  va  chakana  tovar  aylanishi  bilan  aniqlanadi.  Firmalar 

mulkiy shakli, hajmi yoki bozordagi ulushi bilan turlanadi. Firmaning bozordagi 

ulushi quyidagi formula orqali aniqlanadi:  

δ