Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

11.3.
 
Tijorat 
banklarining 
qimmatli 
qog‘ozlar 
bozorini 
takomillashtirishda chet el tajribasidan foydalanish
CHet – el qimmatli qog‘ozlar bozorlari to‘g‘risida so‘z yuritar ekanmiz 
birinchi navbatida AQSH qimmatli qog‘ozlar bozoriga aloxida etibor karatishimiz 
lozim. CHunki bu davlatning qimmatli qog‘ozar bozori va umuman butun moliya 
tizim moliya tizimi dunyoning etakchi bozorlaridan biri xisoblanadi. Bunday 
darajaga etish albatta oson bulmagan. AQSH iqtisodiyotini rivojlanishi ikki asrdan 
oshik tarixga egadur. Qimmatli bozori ham bir necha un yilliklar davomida yaratilib, 
rivojlanib kelgan. 
1933 yilga kadar AQSHda qimmatli qog‘ozlar bozoriga doir yagona 
qonunchilik (ushlbu mamlakatda federal qonunchilik deb nomlanadi) mavjut emas 
edi. Har bir shtat aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish va ularning faoliyat 

---

223 
ko‘rsatishini tartibga soluvchi qonunlarni mustaqil ravishda belgilar edi. Mintaqaviy 
qonun xujjatlardagi farqlarning mavjudligi tufayli korporatsiyalar faoliyati, 
shuningdek, davlat doirasida qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga 
oshirishda qonunlarning mos kelmasligi sababli kator qiyinchiliklarga duch kelindi. 
Bundan tashqari, mazkur sohadagi qonunlarning bajarilishining nazorat qilagan 
ayrim shtatlarning organlari qimmatli qog‘ozlar bilan yirik tovlamachiliklarni oldini 
olisholmadi. 
1911 yilda Kanzas shtatida birinchi marta qimmatli qog‘ozlar oldi – sotdisini 
tartibga soluvchi ancha sig‘imli qonun kabul qilindi. 1933 yilga kelib esa, shunga 
o‘xshash qonunlar barcha shtatlarda qabul qilindi, Nevada shtati bundan mustasno. 
Ushbu qonunlar muomilaga chikariladigan qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga 
olishning majburiy tadbirini, fond boyliklari bilan operatsiyalarini amalga 
oshiruvchi shaxslarning (brokerlik, dilerlar va x.k.) ro‘yxatga olinishini,
shuningdek, qimmatli qog‘ozlar bilan qilingan tovlamachilik va nayrangbozliklarga 
nisbatan qo‘llanadigan jazo choralarini nazarda tutdi. 
Biroq amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ayrim shtatlar miqyosida qabul qilingan 
qonunlar emitentlar hamda vositachilarning moliyaviy xiylagarliklar bilan kurashda 
to‘lik samara bermadi. Ayrim shtatlarning qonunchiligiga ko‘ra, qimmatli 
qog‘ozlarning ko‘plab turlariga nisbatan majburiy ro‘yxatga olinish talablari 
qo‘yilmadi. 1934 yili AQSH qimmatli qog‘ozlar bozorini va fond birjalari bo‘yicha 
komissiyasi tuzilishi haqida qonun kabul qilindi. Qimmatli qog‘ozlar va fond 
birjalari bo‘yicha komissiya federal xukumatning mustaqil organi hisoblanadi. Unga 
AQSH prezidenti tomonidan tayinlangan va senatda ko‘pchilik ovoz bilan 
ma’qullangan hukumatning beshta a’zosi rahbarlik qiladi. Komissiya nafaqat ijroiya 
vazifasini (boshqarish va qonunlarni bajarilishini nazorat qilish) balki kisman qonun 
chiqaruvchi (me’yoriy xujatlarni kabul qilish) va sud hokimiyatlar (litsenziyani 
to‘xtatish yoki undan mahrum qilish bo‘yicha sud qarorlarini chiqarish) vazifalarini 
ham bajaradi. Komissiyaning AQSH Prezidentidan nisbiy mustaqilligi uni 
tuzilmasining o‘ziga xos xususiyatlari bilan izohlangan. AQSH qimmatli qog‘ozlar 
va fond birjalari bo‘yicha komissiyasi – kollegial maslaxat organi bo‘lib, u har oyda 

---

224 
bir marta yig‘iladi. Komissiyaning ayrim majlislari ochiq eshiklari o‘tkaziladi, buni 
federal qonunchilik talab etadi. Birok, zarur hollarda yopiq majlislar ham o‘tkaziladi 
(masalan, o‘z xodimlarining sud tekshiruvlari, qonunga rioya etish bilan bog‘lik 
tavsiyanomalarini muhokama qilishda, ushbu tekshiruvning sub’ekti bo‘lgan ayrim 
shaxslarning xuquqlarini ximoya qilish maksadida, yoki qimmatli qog‘ozlar 
bozoridagi vaziatga keskin ta’sir etishi mumkun bulgan maxfiy axborotni 
muxokama qilish uchun). 
1990 yilda Kongress tomonidan qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonunlarga 
Komissiyaga qonun xujjatlariga rioya etilishini ta’minlash ishida halqaro sa’y – 
xarakatlarni muvofiklashtirishni yulga kuyish buyicha kushimcha vakolatlarni 
beruvchi, joriy qonunchilikdagi aksiyalar egalariga axborotni takdim etishga oid 
nuksonlarni tuldiruvchi, shuningdek 1939 yili Ishonchli shaxslarning majburiyatlari 
to‘g‘risidagi qonunni tartibga soluvchi va zamonalashtiruvchi to‘zatishlar kabul 
qilindi. Halqaro mikyosidagi qonun xujjatlariga rioya etilishini ta’minlash buyicha 
chora – tadbirlar soxasida mazkur qonunchilik Komissiyasiga qimmatli qog‘ozlar 
bilan operatsiyalarni nazorat qilish buyicha xorijiy organda olingan muayyan 
axborotning maxfiylik xususiyatni saklab kolish imkonini beradi. Ushbu axborot 
boshka vaziyatlarda AQSH qonunchiligiga binoan oshkor etilishi lozim. 
Yuqorida aytib utilgan AQSH qimmatli qog‘ozlar bozoriga tegishli ayrim 
jixatlardan tashkari AQSHning bosh jaxonning eng katta birjasi NYSE (New York 
Stock Exchange) haqida ham ma’xlumot berib utish zarur. U 1792 yilda tashkil 
topgan. Nyu – York fond birjasi korporatsiya bulib, uning ishiga korporatsiyaning
a’zolari tomonidan saylanadigan direktorlar kegashi raxbarlik qiladi. Direktorlar 
kengashi birja mexanizmining faoliyat kursatishiga javob beradi, yangi a’zolarni 
kabul qilish, qimmatli qog‘ozlarni kotirovkaga kiritish masalalarini xal qiladi. 
Birjadagi operatsiyalarni faqatgina ularning a’zolari amalga oshirishi mumkin. 
NYSE a’zolarining soni 1500 taga yakin. Faqat jismoniy shaxslar birjaning a’zolari 
bulishi mumkin, birok birja a’zolari firmaga boshkaga biron – bir shaxs bilan 
birgalikda egalik qilsa u xolda butun boshli firma NYSE a’zolari xisoblanadi. 
Birjadagi joylar yukori kasb maxorati talablariga javob beradigan shaxslarga soitadi. 

---

225 
Brokerlik joyining narxi birja kon’yunkturasiga karab yakka tartibda belgilanadi. U 
bir kancha omillarga boglik. Birja savdolari jonlangan davrda ular keskin sur’atda 
kutarilishi, savdolar davrda esa, joyning narxi ham pasayishi mumkin. Amerika fond 
bozorining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, XX asrning 30 – yillaridan 
boshlab u tijorat banklarining ishtirokisiz rivojlanadi. Banklar ushbu jarayonga 
ancha kech kushildi. An’anaviy tarzda ular birja savdolarining bevosita 
ishtirokchilari emas.
Jaxonning yana bir moliyaviy markazlaridan biri bulgan Frankfurt – na – 
Mayne shaxri ham o‘z fond birjasi bilan dunyoga tanilagan. Xozirgi vaktda 
Frankfurt fond birjasi nafaqat Germaniyaning, balki butun Evropa mintakasining 
moliyaviy markazi xisoblanadi.Frankfurt fond birjasi kattaligi jixatdan jaxonda 
turtinchi urinda turadi. Birja aksiyadorlik jamiyati kurinishida tashkil etilgan. 
Germaniyaning barcha aksiyadorlik jamiyatlari singari u ham “Aksiyalar 
to‘g‘risida”gi Qonunning koidalariga buy sunadi. Birjani boshkarish organi bulib 
Aksiyadorlar umumiy yigilishi, Ko‘zatuvchi kegash va Boshkaruv xisoblanadi. 
Birjaning aksiyadorlari birjaning a’zolari xisoblanishadi. Aksiyalarning 79 foizi 
nemis banklariga, 10 foizi chet el banlariga, 5 foiz kurs malerlariga va 6 foizi erkin 
maklerlarga tegishli. Kupchilik boshka mamlakatlardan farkli uralok, nemis 
birjalarida a’zolarning soni cheklanmaydi. Birjaga a’zo bulish uchun birja 
to‘g‘risidagi qonunning taldablarini bajarish va takliflar haqidagi nizomda 
belgilangan a’zolik badallarini tulash lozim xolos. Umumiy qilib aytganda, xorij 
qimmatli qog‘ozlar bozori asrlar davomida shaklanib kelgan. Rivojlanish jarayonida 
bozorni tartibga solish va muvofiqlashtirish maqsadida bir qancha qonun ni zomlar 
kabul qilingan. Bu jarayonda, albatta, katta tajriba ottirilgan. Respublikamiz 
qimmatli qog‘ozlar bozxorini rivojlantirishda bemalol usha ottirilgan tajriba va 
ko‘nikmalardan foydalanishimiz mumkin. Bunda ayniksa, “Toshkent” RFB ni 
faoliyatini takomillashtirishda foydali bulishi mumkin bulgan amaliy chora – 
tadbirlarni kurib chikish lozim.