Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ayubjonov a. H., Salixodjayeva u. A. Moliya statistikasi

3.4.Davlat byudjetining asosiy ko‘rsatkichlarini statistik prognozlash 
Davlat byudjeti siyosatini ifodalovchi statistik ko‘rsatkichlarining kelgusi 
davrdagi holatini oldindan prognoz qilish mahsus statistik metodlar asosida amalga 
oshiriladi. 
Bunday 
prognozlashda 
asosan 
korrelyasion-regression 
tahlil 
elementlaridan keng foydalaniladi. Bu usul yordamida byudjet daromadlari va 
xarajatlarihajmi va unga ta’sir etuvchi omillar orasidagi bog‘lanish o‘rganilib, ushbu 
jarayonni ifodalovchi matematik model tuziladi va uning yordamida davlat 
byudjetisohasining kelajakdagi holati prognoz qilinadi. Matematik modelni 
tanlashda omil va natijaviy belgi orasidagi nazariy bog‘lanish hisobga olinadi. Agar 
omil belgining arifmetik progressiya bo‘yicha o‘zgarishi, natijaviy belgining ham 
arifmetik progressiya bo‘yicha o‘zgarishiga sabab bo‘lsa, bunday bog‘lanish chiziqli 
bog‘lanish hisoblanadi, aks holda esa chiziqli bo‘lmagan bog‘lanish modellaridan 
foydalaniladi.
Davlat byudjetiko‘rsatkichlarining o‘zgarishiga bir vaqtning o‘zida bir necha 
omillar ta’sir qilgani uchun uni tahlil qilishda juft regressiya tenglamasidan 
foydalanish jarayonni to‘liq yoritish imkonini bermaydi. SHuning uchun byudjet 

---

53 
tizimini prognozlashda ko‘p omilli regressiya tenglamasidan foydalanish tavsiya 
qilinadi. Ushbu tenglama natijaviy belgining bir necha omillarta’sirida qanday 
o‘zgarishini ko‘rsatadi. Odatda, matematik statistikada natijaviy belgi “Y”, omil 
belgi esa X
i
(i=1,2,3…..,n) , bilan belgilanadi. Yva X orasidagi bog‘lanish esa 
Y=f(x
i
) funksiya orqali ifodalanadi.
Omil belgining natijaviy belgiga va har bir omilning boshqa omilga ta’sirini 
korrelyasiya koeffitsentlari orqali hisoblaymiz. Unda quyidagi formuladan 
foydalaniladi: 
(3.2.1)
33
Ushbu formuladagi x
i
va y
i
omil va natijaviy belgining mos qiymatlari.
n
x
x
i
i


va 
n
y
y
i
i


ga teng. Omillar orasidagi bog‘lanish kuchi va yo‘nalishini 
aniqlashda 
y
i
o‘rniga mos 
x
lar qiymati qo‘yiladi. Korrelyasiya koeffitsenti
-1≤r
xy
≤1
oraliqda o‘zgaradi. Agar
-1≤r
xy
<1
bo‘lsa, omil va natijaviy belgiorasida 
teskari,
0
xy
≤1
bo‘lsa, to‘g‘ri bog‘lanish mavjud bo‘ladi. Agar
r
xy
=0
bo‘lsa, 
bog‘lanish mavjud emas.
Davlat byudjetitizimni prognozlashda quyidagi omil belgilardan foydalanamiz: 
1.
YAIMning oldingi davrga nisbatan o‘zgarish sur’atlari (
x
1
); 
2.
Bilvosita soliqlarning o‘zgarish sur’atlari (
x
2
). 
Keltirilgan omillar bo‘yicha ma’lumotlarni quyidagi jadvalda keltiramiz (3.2.1-
jadval). Ushbu jadvalda natijaviy belgi (jami byudjet daromadlarining oldingi 
davrga nisbatan o‘zgarish sur’ati) hamda ikki omil belgi (bevosita soliqlarning 
o‘zgarish sur’atlari va YAIMning o‘zgarish sur’atlari) orasidagi miqdoriy bog‘liqlik 
aks ettiriladi. Omil va natijaviy belgi, shuningdek, ikki omil belgining o‘zaro ta’sir 
kuchini korrelyasiya koeffitsienti orqali hisoblaymiz.