Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti alimov r. X., Almuradov a. A., Xomidov s. O. Ekonometrik modellashtirish

I bob. EKONOMETRIK MODELLASHTIRISH USULLARI VA ZAMONAVIY MASALALARI

1. 
   “Ekonometrik modellashtirish” fanining predmeti va uning o`ziga xos
   

xususiyatlari

“Ekonometrik modellashtirish” fani milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini kompleks tahlil qilish, barqaror iqtisodiy o`sishning ko`p variantli modellarini yaratish, milliy iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va taqchil resurslardan optimal foydalanish yo`nalishlarini aniqlab beradi.

“Ekonometrik modellashtirish” fani:

• 
  iqtisodiyot bo`yicha chuqur fundamental tadqiqotlar olib borishga, iqtisodiy rivojlanish modellarini tuzishga imkon beradi;
  
• 
  milliy iqtisodiyotni yaxlit tizim tarzidagi matematik modellarini yaratish orqali unga tashqi ta’sirlar, jahonda yuz berayotgan inqirozning biznes sikllariga ta’sirini aniqlay oladigan va qarshi choralarni belgilash strategiyalarini ishlab chiqishga imkon beradi;
  
• 
  qo`yilgan muammoni nafaqat analitik ifodalab qolmasdan, balki axborot- kommunikatsiya texnologiyalari asosida iqtisodiy jarayonlarning matematik modellarini tuza oladigan, endogen va ekzogen omillar ta’sirini aniqlay oladigan milliy iqtisodiyotdagi tarmoqlar va korxonalarning biznes-jarayonlarini modellashtirishga ko`maklashadi;
  
• 
  tadqiq qilinayotgan obyekt, korxona, tarmoqning yoxud milliy iqtisodiyotni deterministik va stoxastik modellarini tuzishga imkon berib, ushbu jarayonlarni sifat va son jihatidan tizimli boshqara oladigan va bashorat qila oladigan modellarini yaratadi;
  
• 
  tadqiq qilinayotgan obyektni samarali boshqarish uchun o`tkazilgan tadqiqotlar asosida maslahat beruvchi takliflar yoki boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishga imkon beradi.
  

“Ekonometrik modellashtirish” fanining predmeti - bu korxonalarning xo`jalik jarayonlari, obyektiv va subyektiv omillar ta’siri ostida shakllanayotgan ijtimoiy-

iqtisodiy jarayonlar, samaradorlik va pirovard moliyaviy natijalarni iqtisodiy- matematik modellari va ma’lumotlar tizimi orqali ifodalangan asosiy ko`rsatkichlar, ularning barqarorligi va tebranish xususiyatlarini o`rganishdir. Xo`jalik jarayonlariga ta’sir etuvchi tashqi va ichki omillarni o`rganish hamda ularni miqdoriy baholash ham fanning predmeti hisoblanadi. Bularga misol qilib narx omilini keltirish mumkin. Narx omiliga doimo o`zgarib turuvchi narxlar, tariflar, stavkalar kiradi. Bozor sharoitida narxning shakllanishi umuman stixiyali jarayondir. Ularni shakllanishi qiymat qonuni va bozor qonuniyatlari talablari ostida shakllanadi, Narxni o`zgarishi bozor ishtirokchilari faoliyatlariga turlicha ta’sir o`tkazadi. Ularning ta’sirini o`rganish va iqtisodiy tahlil qilish murakkab iqtisodiy hisob-kitoblarni bajarishni talab qiladi.

“Ekonometrik modellashtirish” fani iqtisodiy tahlil predmeti bo`lib, subyektiv ichki omillar ta’siri ostida shakllangan xo`jalik faoliyati va uning pirovard natijalari ham hisoblanadi. Ichki omillar inson faoliyati bilan bog`liq bo`lgani uchun iqtisodiy tahlilda unga katta ahamiyat beriladi. Xo`jalik faoliyatini mohirona boshqarish obyektiv sharoit va obyektiv omillardan to`g`ri foydalanib, biznes-rejani to`la bajarish imkoniyatini yaratadi. Buning uchun “Ekonometrik modellashtirish” matematik usullari yordamida xo`jalik mexanizmini boshqarish asboblaridan (instrumentlari) to`g`ri foydalaniladi. Subyektiv omillar (ichki), uddaburon rahbar, ishlab chiqarishni to`g`ri-malakali boshqarish, iqtisod, moliya faoliyatini to`g`ri tashkil qilish, o`z sohasini chuqur egallash iqtisodiy va tashkiliy tayyorgarlik asoslaridir.

Obyektiv va subyektiv omillar ta’siri ostida shakllanayotgan xo`jalik jarayonlari va ularning natijalari mos ravishda korxonaning iqtisodiy ko`rsatkichlar tizimida o`z ifodasini topadi va tahlil predmeti hisoblanadi. Ma’lumotlar tizimi tezda o`zgaruvchan - dinamik xarakterga ega; ular kirish ma’lumotlari to`plami, oraliq qayta ishlash natijalari, chiqish ma’lumotlari va pirovard natijalarni o`z ichiga oladi hamda boshqarish tizimiga kiradi. Bu ma’lumotlarni samarali tashkil etish va boshqariladigan ma’lumotlar oqimini shakllantirish iqtisodiy tahlil va boshqarishning optimal qarorlarini qabul qilishda xizmat qiladi.

Milliy iqtisodiyotda ekonometrik usullarni qo`llashdan asosiy maqsad ommaviy hodisalar va jarayonlar haqida ularni kuzatish yoki eksperimentlar natijasida olingan ma’lumotlar asosida xulosalar hosil qilish va ular asosida ekonometrik modellar tuzishdan iborat. Bu statistik xulosalar alohida tajribalarga tegishli bo`lmasdan, balki tadqiq qilinayotgan hodisani keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlarning doimiy ekanligi farazidagi shu hodisaning umumiy tavsiflari (ehtimolliklari, taqsimot qonunlari va ularning parametrlari, matematik kutilishlari va h.k.) haqidagi da’volardan iborat.

Ommaviy tasodifiy hodisalar bo`ysunadigan qonuniyatlarni aniqlash statistik ma’lumotlarni - kuzatish natijalarini ehtimollar nazariyasi uslublari bilan o`rganishga asoslanadi.

2.