Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Mehnatni tashkil qilish tushunchasining mohiyati nimalardan iborat?
2. Mehnat faoliyatini tashkil etishning asoslari nimalardan iboart?
3. Mehnat taqsimoti deganda nima tushuniladi?
4. Jamiyatda mehnat taqsimotining qanday turlari mavjud?
5. Korxonadagi mehnat taqsimotining asosiy ko'rinishlarini sanab o'ting 
va qisqacha tavsiflab bering.
6. Korxonada m ehnat kooperatsiyasini takomillashtirishning asosiy 
yo‘nalishlarini bayon qiling.
7. Mehnat taqsimotining optimal chegaralari qanday va nima sababdan 
ulami aniqlash zarur?
8. Ish o‘rinlarini oqilona rejalashtirishni ta’minlash uchun qaysi tamoillarga 
rioya qilish mumkin?
9. Xizmat ko'rsatish tizimi nima?
10. Mehnatni normalash deganda nimalami tushunasiz?
Asosiy adabiyotlar
1. A6^ypa)^MOHOB K..X. M e\naT HKjHCOflHeTH. ilacpjiHK (Ha3apHH Ba 
aManHex) —T.: “ MexHax”, 2004.
2. Bopo/iHHa B.B.HopMMpoBaHHe Tpyaa: yMe6Ho-npaKTHHecKoe noco6He. 
H3aaTeflbCTBo:M: 
MJX
Topojeu, 2005.
3. Ha3apoB ALU. Me\HaTKH raunotn 
stkui
Ba HopManaw. -T.: T/JHY, 2004.
4. TeHKMH B.M. 3KOHOMHKa m COUHOJIOrHH Tpyaa. -M.: “HopMa”, 2005.
Internet saytlari
1. h ttp ://w w w .e c o n o m y fa c u lty .u z ~ “M ehnat iq tiso d iyo ti va
sotsiyaologiyasi ” kafedrasi sayti mavjud bo'lgan veb-sayt
2. http://economics.com.ua — mehnat iqtisodiyotiga taalluqli bo‘lgan
m a ’lumotlar veb-sayti
3. h ttp ://w w w .b e a rin g p o in t.u z ~ “O 'zbekiston iq tis o d iy o ti”
qo‘llanmasiningg veb-sayti
4. http://goldenpages.uz ~ iqtisodiyotning eng solnggi yangiliklari.
41

---

IV BOB
BOZOR XO JALIGI TIZIMIDA MEHNAT BOZORI
4.1. Mehnat bozori: tushunchalari va ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
G lo b a liz atsiy a s h a ro itid a m oddiy re su rsla rn i m a m la k a tla ra ro
taqsimlanishiga mos ravishda mehnat resursiari taqsimlanganligi sababli jahon 
mehnat bozori tez rivojlanadi. Mehnat bozorida kelgindilar taklifi tez o ‘sadi, 
narx arzonligidan unga taklif ham ortadi. M aium otlarga ko'ra, 2000-yilda 
Yer yuzida o‘zi tug‘ilgan yurtda ishlamaydiganlar soni 80 mln. nafardan 
ziyod boigan. Xaiqaro mehnat bozori kengayishi rivojlangan mamlakatlarda 
o‘zga millat diasporasi o‘sishiga olib keladi. Masalan, 2002-yilda AQSHdagi 
xitoyliklar 15 mln. boigan6.
Hozirgi vaqtda o'tish davri iqtisodiyotining oldida turgan dolzarb 
m u am m o la rd a n b iri m e h n a t b o z o rin i sa m a rali s h a k illa n tirish va 
rivojlantirishdir. Buning uchun, a w alo ijtim oiy va iqtisodiy tizim lar 
rivojlanishining obyektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur.
Mehnat bozori bozoming boshqa tizimchalari bilan uzviy bogiangan. 
Haqiqatdan ham talabga ega boiish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va 
kasbiy qobiliyatlaming belgilangan majmuasiga ega boiishi kerak. Ishlab 
chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o‘z iste’mol sifatlarini 
yo‘qotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Nafaqat o‘zini 
qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resursiari va butun aholining sifat 
ko‘rsatkichlarini ham yaxshilanishini oshirib yoki pasaytirib, ushbu 
tengsizlikni yo‘q qilishi mumkin. Ishchi kuchiga jami talab - investitsiya va 
ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi.
Mehnat bozori — bu, mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band 
b o ig a n va band b o im a g a n qism lari va ish beru v ch ilar o 'rta sid a g i 
munosabatlarni ham da ulam ing shaxsiy m anfaatlarini hisobga oluvchi 
kontraktlar (mehnat kelishuvlari) asosida “mehnatga qobiliyatlarini” xarid 
qilish - sotishni amalga oshiruvchi hamda ishchi kuchiga talab va taklif 
o'rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi, bozor iqtisodiyotining 
murakkab, ko‘p aspektli, o‘suvchi va ochiq ijtimoiy-iqtisodiy tizimchasidir.
Mehnat bozori tarkibiy qismining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: 
ishchi kuchiga talab va uning taklifi, qiymati, bahosi va yollashdagi raqobat. 
Talab agrosanoat majmuasi, ishlab chiqarish ijtimoiy infratuzilmasi va 
iqtisodiyotning boshqa sohalarining mehnat bozoriga buyurtma etgan, ish
‘ “ ^ 3 6 e K H C T O H M HJUIHft 3 H U H K JIO n eflH H C H ” . A a B J ia T
H aL Ilp H C T H ., 2 0 0 3 MHJI. 5-
t o m
, 
6 3 0 - 6 3 5 6 e t J i a p .
42

---

haqi fondi, shaxsiy yordamchi xo‘jaliklardan daromadlar va boshqa hayotiy 
vositalar bilan ta’minlangan ehtiyojning hajmi va tarkibini aks ettiradi. Taklif 
yollanma sharti bilan ishga ega boMishdan manfaatdor bo'lgan qishloq ishchi 
kuchining miqdor va sifat (soni, jinsi, yoshi, m a’lumoti, kasbi, malakasi, 
millati, ishlab chiqishi, daromadi va boshqalar bo'yicha) tarkibini ifodalaydi.
Shuni ta ’kidlash joizki, “m ehnat bozori” tushunchasining ijtimoiy- 
iqtisodiy mazmuni va uni tarkibiy qismlarining tizimli tadqiqoti mazkur 
bozomi o‘tish davrida bajariladigan