Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

Aholining ish bilan bandlik konsepsiyasi — jamiyat ijtimoiyi qtisodiy
rivojlanishning muayyan bosqichidagi ish bilan ta’minlanishning xususiyatini
ochib beradigan qarashlar, tasavvurlar tizimidir. 
Bunday nazariy 
tushunchalar markaziga rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi davlat
36

---

uchun xos bo‘lgan rivojlantirishning ijtimoiy bozor tipidagi obyektiv 
jarayonlarini hisobga oluvchi ish bilan ta’minlanishning shakllanishi qo'ytladi. 
Bu o ‘z navbatida muayyan davr mobaynidagi qo‘yilgan maqsadlarga 
erishishning real imkoniyatlari bilan cheklanmaydi.
Ish 
bilan bandlik 
ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichiga xos bo'lgan 
turli ko'rinishlar va shakllarda namoyon bo'ladigan o'ziga xos hodisadir. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi jamiyat a ’zolarining to'liq ish bilan bandligiga 
asoslangandi, uning xususiyati ishlab chiqaruvchi kuchlaming past darajada 
rivojlanganligida edi. Quldorlik va feodal formatsiyalar asosan qullar va 
krepostnoylaming majburiy ish bilan bandligiga asoslangan bo‘lib, quldorlar 
ishlamasdan hayot kechirar edilar. Doirasida inson huquqiy jihatdan erkin 
bo‘lgan va yollanma xodim sifatida namoyon boMadigan bozor iqtisodiyotiga 
ega bo‘lgan kapitalistik formatsiyada ish bilan band bo'lmagan aholi mavjud 
bo'ladi. Bunday ish bilan band bo‘lmaslik tabiiy va noiloj ishsizlik shaklida 
bo‘ladi. Sotsializm sharoitida to ‘liq («yoppasiga») ish bilan bandlik e ’lon 
qilingan bo‘lib, bu odamning ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishga 
majburligi bilan mustahkamlangan edi.
Hozirgi vaqtda ish bilan band aholiga barcha yollanib ishlayotgan 
xodimlar, o'quvchilar, harbiy xizmatchilar bilan bir qatorda o ‘zini o ‘zi 
mustaqil ravishda ish bilan ta ’minlaydigan va tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug‘ullanadigan fuqarolar kiritilgan.
Ish bilan bandlan a) pul bilan to‘lanadigan yoki natura holidagi haq 
evaziga yollanib, shuningdek, o ‘z faoliyati evaziga qancha muddat haq yoki 
daromad olishidan qat’i nazar, foyda yoki oilaviy daromad olish uchun 
yollanmasdan haftasiga kamida 2 soat ish bajarganiar; b) kasalligi yoki 
jarohatlanganligi tufayli, bemorlaiga qarab turuvchilar; yillik mehnat ta’tili 
yoki dam olish kunlarida, o‘z ishjoyidantashqarida ta’lim olganlar; ma’muriyat 
tashabbusi bilan ta’minoti saqlab qolingan yoki saqlanmagan holda mehnat 
ta’tilida bo‘lgan va boshqa shunga o‘xshash sabablar bilan vaqtincha ishda 
bo‘lmagan]ar; v) oilaviy korxonada haq olmasdan ish bajargan shaxslardan 
tashkil topadi. Ish bilan band bo'lgan aholiga ikki guruh fuqarolari kiradi:
1. Ko‘ngilli ravishda ish bilan band boim agan, er-xotindan birining, 
ota-onasi va boshqalaming mablag‘lari hisobiga yashaydigan fuqarolar;
2. Noilojdan ish bilan band bo‘lmagan xodimlar kiradi, ular, o ‘z 
navbatida, quyidagilami: a) mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; b) ish 
bilan band etish xizmati yordamida ish qidirayotgan; rasmiy maqomga ega 
bo'lgan ishsizlik yuzasidan nafaqa oladigan ishsiz fuqarolami o‘z ichiga oladi.
Aholi ish bilan bandligining ijtimoiy-demografik muammolari har doim
* 
i
37

---

dolzarb, aniq va ravshan bo'lgani uchun ular mukammal o‘rganishga arziydi.
Prezidentimiz kichik biznes va xususiy tadbirkoriikni rivojlanishiga alohida 
urg‘u berib, “... kichik biznes va tadbirkorlik yaxshi yo‘lga qo'yilsa, ayniqsa, 
qishloq xo'jaligida bo‘shagan ishchi kuchlarini ish bilan ta’minlash mahalliy 
xom -ashyo, dehqonchilik va qurilish resurslarini qayta ishlashni 
takomillashtirish ichki iste’mol bozorini xalq iste’mol mollari hamda 
xizmatlar bilan ta ’minlash kabi dolzarb muammolarni bartaraf etish 
mumkin; Shunday qilaylikki, iqtisodiyotimiz tizimida aholi bandligini 
ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yetakchi kuchga aylansin” 
— deya bejiz ta ’kidlanmagan 1.
Zamonaviy statistik m a’lum otlar va sotsiologik tadqiqotlar shuni 
ko'rsatadiki, ayollaming ish bilan bandligi muammosi faqat bizning 
respublikamizda emas, balki teng huquqli boshqa mamlakatlarda ham qonun 
va Konstitutsiya bilan himoya qilinadi. Lekin diskriminatsiya (kamsitish) rasmiy 
tashkilotlaming qarori va nazoratiga qaramasdan, saqlanadi. Masalan, davlat 
idoralari va kasaba uyushmalari darajasida mehnat munosabatlari bo‘yicha 
reabilitatsiya qaror qabul qilinganda tarmoq, hudud ish beruvchilari bu qaromi 
bajarmaslilcka kelishib oladi, ya’ni o‘z qarorlarini ifodalaydi va himoya qiladi.
«2003 yil boshlarida O'zbekistoonda 13 millionga yaqin ayollar bo'lib, 
ular aholining 50,1 foizini tashkil etgan. Iqtisodiyotda 4 milliondan ziyod 
ayollar band yoki ular umumiy bandligining soni 44 foizdan iborat. Ayollar 
iqtisodiy faolligining ko‘rsatkichi 65,7 foizni tashkil etadi. Ishga layoqatli 
ayollaming yoshi 16-54 yoshni tashkil etib, ular 6 milliondan ziyod aholi 
demakdir. Ish bilan bandlikning yuqori ko'rsatkichini 30-39 yoshgacha bo‘lgan 
ayollar tashkil qiladi, bandlikning umumiy soni 29,3 foizdan iborat»2.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I A . Karimovning 1995 yil 2 martda 
chiqarilgan Farmoni, 1999 yil 17 martdagi «Ayollami ijtimoiy himoya 
qilishni kuchaytirishni qo‘shimcha m e’yorlari haqida»gi Farmoni, 2004 
yil 25 maydagi « 0 ‘zbekiston xotin-qizlar qo'mitasini qo'llab-quwatlash 
borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to ‘g‘risida»gi Farmoni 3 ijrosini 
ta ’minlash chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining Qarori shundan dalolat b e ra d i4.
1 Каримов И.А. Уз келажагимшни jfa кулимиз билан курмовдамиз. -Т.: 7-том.
2 «Бозор, пул ва кредит»,