Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

Internet saytlari
http://www.cultinfo.ru - Производительность труда
http://www.intel.com/ru - Повышение производительности труда
97

---

хвов
MEHNAT MOTTVATSIYASI
10*1. Ehtiyojlar va qiziqishlar — mehnat motivatsiyasi omili sifatida
Jariiiyat a’zolarining mehnat xulq-atvori turli ichki va tashqi undovchi 
kuchlaming o'zaro bog‘liqligi bilan belgilanadi. Ichki undovchi kuchlar ehtiyoj 
va manfaatlar, istak va intilishlar, qadriyatlar va qadriyatli yo'nalishlar, ideailar 
va sabablarni o'z ichiga oladi. Ulaming barchasi mehnat faoliyati sabablari 
bo'lib, murakkab ijtimoiy jarayonlarning tarkibiy elementlari hisoblanadi.
Motiv (sabab yoki da'vat — fransuzcha motif - undash ma’nosini bildiradi) 
— shaxsni, ijtimoiy guruhni, muayyan ehtiyojlarni qondirish istagi bilan 
bog'langan kishilaming birligini faollikka va mehnat qilishga undashdir. Motivatsiya 
(sababni asoslash) — real mehnat xulq-atvorini tushuntirish, asoslab berish 
uchun sabablar (mulohazalar) tanlashga qaratilgan og'zaki xatti-harakatdir.
Mehnat motivatsiyasining ichki undovchi kuchlarini shakllantirish - mehnat 
faoliyati sababini asoslash jarayonining mohiyatidir. Da’vat omillari sifatida 
sababning asosi yoki shart-sharoitlarini aytish mumkin. Ular sababning 
mazmunii tomonini, uning asosiy belgilari va ustuvor yo'nalishlarini belgilab 
beradi. Sabab omillari sifatida ijtimoiy va iqtisodiy muhit omillari (rag'batlar) 
yoxud barqaror ehtiyojlar va qiziqishlar maydonga chiqadi.
Ehtiyojlar 
— shaxsning yashashi va o'zini-o'zi saqlashiga doir zarur vositalar 
va shart-sharoitlar yaratish to'g'risidagi g‘amxo‘rlik qilishi, yashash muhiti bilan 
barqaror muvozanatni saqlashga intilishdir. Inson ehtiyojlarining ko'pgina tasniflari 
mavjud bo'lib, ular uchun asos sifatida inson ehtiyojlarining o'ziga xos obyekti, 
ulaming vazifasi, amalga oshiriladigan faoliyat turi va hokazolar namoyon bo'ladi.
Bizningcha, ehtiyojlar ierarxiyasini (pog'onasini) amerikalik psbcolog A Maslou 
ancha to'liq va muvafifaqiyatli ishlab chiqqan. U xulq-atvor sabablarining beshta 
darajasini yoki guruhini u yoki bu paytda ustunlik qiluvchi ehtiyojlaiga qarab ajratgan.
1. Odamlaming takror ko'payishiga, oziq-ovqatga, nafas olishga, jismoniy 
harakatlarga, kiyim-bosh, uy-joy, dam olish va hokazolarga bo'lgan fiziologik 
va jinsiy ehtiyojlari.
2. Ekzistentsial ehtiyojlar — o‘z turmushining xavf-xatarsiz bo'lishiga ehtiyoj, 
ertangi kunga ishonch, hayot faoliyatining barqaror shart-sharoitlari, insonni 
qurshab turgan muhitning muayyan darajada doimiy va muntazam bo'lishiga 
ehtiyoj, mehnat sohasida esa, kafolatlangan bandlikka, baxtsiz hodisalardan 
sug'urtalanishga va shu kabila^ga bo'lgan ehtiyojdir.
98

---

3. 
Jamoaga bog‘liqlikka, unga mansublikka, muomalada bo‘lishga, boshqalar 
to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishga, o‘ziga e’tibor bcrilishiga, birgalikdagi mehnat 
faoliyatida ishtirok etishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojlar.
4 .0 ‘zining hurmat qilinishiga, obro‘-e4iboriga va qadr-qimmatining 
oshisfriga, xizmat sohasida o‘sishiga, maqomi, nufuzi ortishiga, tan olinish va 
yuqori baho olishga boigan ehtiyojdir.
5. 
Shaxsiy, ma’naviy ehtiyojlar opining ijod orqali faollashuvi, o‘zini 
namoyon qila olishida ifodalanadi.
K o ji n a ijtimoiy va axloqiy ehtiyojlar mayjudki, ular «Sotsiologiya»da turli 
nuqtai nazarlardan o'rganilmoqda va hisobga olinmoqda. Ulaming muayyan qismi 
mehnat sabablari muammosiga kiradi va konkret ahamiyatga ega boiadi. Ular 
orasida quyidagilami ajratib ko'rsatish mumkin: 
о ‘z-o ‘zini hurmat qilishga ehtiyoj
(o‘zi haqidagi ijobiy fikr tufayli nazorat va mehnat haqi olishdan qat’i nazar 
halol mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish); 
о 'z-o 'zini qaror toptirishga bo4gan
ehtiyoj
(ma’qullanish va obro‘-e’tibor, o ‘ziga nisbatan boshqalaming ijobiy 
munosabatda bolishi tufayli mehnatda yuqori miqdor va sifat ko'rsatkichlariga 
erishish); 
e ’tirof etilishiga ehtiyoj
(mehnat xulq-atvorining o‘zi kasbga yaroqli va 
qobiliyatli ekanligini isbotlashga qaratilishi); 
о 'z-o ‘zini namoyon qilishga bo 4gan
ehtiyoj
(ishga ijodiy munosabatda boiish asosida ishda yuqori ko‘rsatkichlarga 
erishish; ish qandaydir g‘oyalar va bilimla^ga ega boiish vositasi sifatida, o‘ziga 
xoslikni namoyon qilish vositasi sifatida); 
faollikka ehtiyoj
(faollik orqali sogliq 
va kayfiyatni yaxshi saqlashga intilish); 
naslni davom ettirishga va о ‘zidan ко ‘payishga
bo Igan ehtiyoj
(ishda oilasi va qarindosh-uruglarining, yaqinlarining yaxshi kun 
kechirishi, ulaming jamiyatda martabasi ortishiga ahamiyat berish; mehnat 
natijalari orqali yaratishga va nimanidir meros qilib berishga intilishni amalga 
oshirish); 
dam olish va bo ‘sh vaqtga bo‘lgan ehtiyoj
(kamroq ishlab, ko‘proq 
bo‘sh vaqt bo‘lishini afzal ko‘rish, ishni yashashning asosiy maqsadi emas, 
balki qadriyat deb bilish); 
о ‘zini-o (zi saqlashga ehtiyoj
(kamroq va yaxshiroq 
sharoitda ishlashga ehtiyoj, o‘z sog‘lig‘ini saqlash maqsadida kamroq haq olishga 
ham rozi boiish); 
barqarorlikka ehtiyoj
(ishni mavjud turmush tarzini, erishilgan 
to ^ n lik darajasini saqlab qolish usuli sifatida idrok etish, tavakallchilikni 
yoqtirmaslik); 
muomalada boflishga ehtiyoj
(mehnat faoliyatini odamlar bilan 
aloqada bo‘lish sharti va sababi deb bilish); 
ijtimoiy mavqega ega bo Tishga ehtiyoj
(mehnat faoliyatini mansabga erishish maqsadlariga bo‘ysundirish, mansab — 
boshqalar bilan o‘zaro munosabatda bo^shda xulq-atvoming asosiy hal qiluvchi 
omili); 
ijtimoiy birdamlikka ehtiyoj
(hamma bilan birdek boiish istagi, halollik, 
ish joyidagi sheriklar, hamkasblar oldida javobgarlik sifatida).
Ehtiyojlar mehnat motivatsiyasining sabablari orasiga muhim о ‘rinlardan birini
egallaydi.
Ular xodimlar tomonidan anglab yetilsa, xulq-atvomi rag‘batlantiradi. 
Bu jihatdan ular muayyan shaklga — u yoki bu faoliyat turlariga, obyektlar va