Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

13.3. Ijtimoiy institutlar va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
mexanizmi
Har qanday davlatda fuqarolami ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirish 
bilan shug'ullanadigan ijtimoiy institutlarning butun bir tizimi mavjuddir. 
Ijtimoiy institut
— 
odamlaming birgalikdagi faoliyatini tashkiliy tuzilma tarzida
tashkil etishning barqaror shakli yoki normativ jihatdan tartibga solinadigan
qoidalar tizimidan iboratdir.
Mazkur tartib doirasida tegishli institutlarning 
faoliyati bilan qamrab olingan odamlaming ijtimoiy vazifalari va maqomlarini 
taqsimlash ro‘y beradi. Sanab o‘tilgan bu institutlardan ba’zi turlarini 
(toifalarini) ayrim sotsiologlar ijtimoiy-tashkiliy institutlar deb, qolganlarini 
ijtimoiy-normativ institutlar, deb ataydilar.
Eng muhim va eng qudratli ijtimoiy-tashkiliy institut — bu, davlatdir. U 
murakkab institutsional tizimdan iborat bo‘lib, turli institutlardan tashkil topgan. 
Ijtimoiy muhofaza vazifalarini bajarishda sug‘urta kompaniyalari, turli 
ixtisoslashtirilgan jamg‘armalar, xayriya tashkilotlari, shuningdek, ijtimoiy va 
siyosiy tashkilotlar singari institutlar muhim o‘rin tutadi. Ular o‘zlari vakil 
qilingan sohada ijtimoiy guruhlar va qatlamlarni ijtimoiy muhofaza qilishni 
amalga oshiradilar.
«
Yollanib ishlaydigan xodimlarni himoya qilishi lozim bo‘lgan institutlar 
kasaba uyushmalaridir
. Hozirgi vaqtda jiddiy ravishda yangilanishga uchragan 
an’anaviy kasaba uyushmalari bilan bir qatorda ishchilarning yangi-yangi 
tashkilotlari, “mustaqil” kasaba uyushmalari ham paydo bo‘lgan. Biroq faqat 
ularni yollanma mehnat xodimlarining himoyachilari deb atab, an’anaviy kasaba 
uyushmalarini “rasmiy uyushmalar” deb hisoblash, ulami himoyachi sifatida 
faoliyat yuritish huquqidan mahrum etish adolatsizlikdir. 0 ‘zgargan kasaba 
uyushmalari haqli ravishda mustaqil kasaba uyushmalari bo‘lib qoldilar, chunki 
ular yollanma xodimlarining vakillari sifatida maydonga chiqadilar va davlat 
tuzilmalariga bog‘liqbo4maydilar. Ham ‘'mustaqil”, ham mustaqil bo‘lmagan 
kasaba uyushmalarining ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning mazkur darajasida
123

---

asosan mehnatkashlar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish uchun o‘z 
faoliyatlarida ijtimoiy sheriklik shakllari hamda mexanizmlaridan foydalanish 
sohasiga o'tdilar. Mazkur mexanizm demokratiya rivojlangan mamlakatlarda 
yaxshi ishlab chiqilgan boiib, o‘zini ijobiy tomondan namoyish etdi. Bu 
mexanizmning mohiyati qarama-qarshilik emas, balki ish beruvchilar vakillari 
bilan davlat o‘rtasida muzokaralar o'tkazishdan, shu asosda murosa-madoraga 
kelish hamda ma’lum darajada maqbul qarorlar ishlab chiqishdan iborat.
Jamiyatdagi ijtimoiy-tashkiliy institutlar bilan bir qatorda ko‘pgina