Toshkent davlat agrar untversiteti

HAYOT FA O L IV A T IX A V F SIZ L IG IN IN G   HUQUQIY VA 
T A S H K IL .IY  ASOSLARI
X V I  BOB
HAYOT  F A O L IY A T I  X A V F S IZ L IG IN IN G   HUQUQIY  ASOSLARI
16.1. Asosiy  huquqiy hujjatlar
0 ‘zbekiston  R e s p u b lik a s in in g   K onstitutsiyasi  mehnat 
xavfsizligining  huquqiy  m asalalarini  ta’minlaydi,  insonlarning 
mehnat  qilish,  dam  olish,  sogMigining  himoyasi,  qariganda,  kasal 
boiib qolgan holda,  to iiq  yoki  qisman ishga layoqatsizlikda moddiy 
ta’minlanishi  huquqiy  kafolatlanadi.
Respublikamizda mehnatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  hamda  0 ‘zbekiston 
Respublikasining «Mehnatni muhofaza  qilish  to‘g‘isida»gi  qonuni 
bilan mustahkamlangan. Ushbu  qonun ishlab chiqarish usullari, mulk 
shaklidan qat’i nazar korxonalarda mehnatni muhofaza qilishni tashkil 
etishning  yagona  tartibini  belgilaydi  hamda  fiiqarolarning  sogiigi 
va mehnatini muhofaza  qilishni  ta’minlashga qaratilgan.
Shuningdek,  mulk  va  xo‘ja lik   yuritish  shakli  turlicha  boigan 
korxonalar,  muassasalar,  tashkilotlar  bilan,  shu  jumladan  ayrim 
yollovchilar bilan mehnat munosabatlarida turgan barcha ishlovchilar, 
kooperativlaming a ’ zolari,  ishlab  chiqarish  amaliyotini  o‘tayotgan 
oliy  o‘quv  yurtlari  talabalari,  o ‘rta  maxsus  o‘quv  yurtlari,  hunar- 
texnika bilim yurtlari  va umumiy taiim  maktablarining o4quvchilari; 
korxonalarda ishlashga jalb etiladigan harbiy xizmatchilar; muqobil 
xizmatni  o‘tayotgan  fuqarolar;  sud  hukmi  bilan  jazoni  o‘tayotgan 
shaxslar,  ahloq  tuzatish-m ehnat  muassasalari  korxonalarida  yoki 
hukmlar  ijrosini  a m a lg a   o sh iru v ch i  idoralar  belgilaydigan 
korxonalarda  is h la sh   d a v ri,  shuningdek  jam iyat  va  davlat 
manfaatlarini  ko‘zlab   tashkil  etiladigan  boshqa  turdagi  mehnat 
faoliyati  ishtirokchilariga  nisbatan  amal  qiladi.
197

---

O ‘ zbekiston  Respublikasining  mehnat  kodeksida  mehnat 
shartnomalari VI  bobda keltirilgan.  Unda mehnat shartnomasining 
mazmuni,  shakli, muddati 73-76-moddalarda,  ishga qabul qilish va 
dastlabki sinov muddati 77-87-moddalarda, mehnat shartnomalarining 
bekor  qilinishi  97-113-moddalarida o‘z  aksini topgan.
M ehnat  nizolari  XVI  bobda  keltirilgan  bo‘lib,  bunda  mehnat 
nizolarini  ko‘rib  chiqadigan  organlar  260  -  moddada,  xalq  sudlari 
267-269-moddalarda,  mehnat  nizosini hal  etishni  so‘rab  murojaat 
etish muddatlari 270-moddada, mehnat shartnomasini g‘ayriqonuniy 
ravishda bekor qilishda yoki xodimni g‘ayriqonuniy ravishda boshqa 
ishga  o ‘tkazishda aybdor bolgan mansabdor shaxs zimmasiga moddiy 
javobgarlikni yuklash 274-moddada o‘z aksini topgan.
Davlat  ijtimoiy  sug‘urtasi  masalalari  XVI  bobning  282-288- 
m oddalarida  keltirilgan  (davlat  ijtimoiy  sug‘urtasining  barcha 
xodimlarga  tatbiq  etilishi  282-modda,  davlat  ijtimoiy  sug‘urtasi 
hisobidan  beriladigan ta’minot turlari  284-modda,  homiladorlik  va 
tug‘is h  nafaqasi 286-modda, dafh etish marosimi uchun beriladigan 
nafaqa 288-modda,  qarilik bo‘yicha nafaqa 289-modda, nogironlik 
nafaqasi  290-modda,  boquvchisini  yo‘qotganlik  nafaqasi  291 - 
moddalarda keltirib  o‘tilgan).
Aytish  joizki  mehnatkashlarning  mehnatini  muhofaza  qilinishi 
va  korxonalarda  hamma  mulk  shaklidagi  tashkilotlarda  hamda 
muassasalarda ish beruvchi bilan ishchi orasidagi mehnatni muhofaza 
qilish  bocyicha  munosabatlami  yo‘lga solishining  yagona  tartibini 
ta ’m inlaydi.  Shuningdek,  mazkur  hujjat  ishchilaming  mehnat 
faoliyati  jarayonida  ulaming  hayotini  va  salomatligini  saqlash 
talablariga javob beradigan mehnat sharoitlarini yaratishga qaratilgan.
Mehnatni  muhofaza  qilish  (2-modda)  bu  -   tegishli  qonun  va 
boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amal  qiluvchi,  insonning mehnat 
jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini 
ta’minlashga  qaratilgan  ijtimoiy-iqtisodiy,  tashkiliy,  texnikaviy, 
sanitariya-gigiyena  va  davolash  -  profilaktika  tadbirlari  hamda 
v o sita lari  tizimidan  iborat.  «Qonun  asoslari»  (4-modda)da, 
b elg ilan ish ich a,  mehnatni  muhofaza  qilish  sohasida  davlat 
siyosatining  bosh  vazifasi  ishchilaming  salomatligi  va  hayoti 
korxonaning  ishlab  chiqarish  faoliyatining  natijalariga  nisbatan 
ustunligini ta’minlanishi va tan olinganligi hisoblanadi. Shuningdek 
har  b ir   ishchi  mehnatining  muhofaza  qilinishiga  huquqi  bor,  buni
198

---

qonunchilik  organlari,  ijro  etuvchi  va  sud  organlari  orqali  davlat 
kafolatlaydi.  Mehnat  muhofazasining  davlat  boshqaruvi  mehnat 
muhofazasi  sohasidagi  davlat  siyosatining  asosiy  yo‘nalishlarini 
amalga oshirishdir. Bu sohada huquqiy va boshqa me’yoriy hujjatlami 
ishlab  chiqishda  hamda  is h la b   chiqarish  vositalariga  va 
texnologiyalarga  qo‘yiladigan  talablar,  ishlovchilarga  sog‘lom  va 
xavfsiz mehnat sharoitlarini kafolatlovchi mehnatni tashkil etish (8- 
modda)  ni  ishchilar  va  ish  beruvchilaming  korxonalarda  mehnat 
muhofazasini ta’minlash bo‘yicha huquq va majburiyatlari mehnatni 
muhofaza  qilish bo‘yicha ishchilarga o‘qitish va yo‘riqnoma berish 
masalalari keltirilgan tadbirlami m ablag4 bilan ta’minlash va mehnat 
muhofazasining  fondlari  to‘g ‘risidagi  ma’lumotlar  ham  qonunda 
asoslangan  holda  ko‘rsatib  o‘tilg a n .  Bundan  tashqari  mazkur 
hujjatning bir qancha moddalarida  korxona  va  ish  beruvchilaming 
sog‘lom  va  xavfsiz  mehnat  sharoitlarini  yaratib  berish  borasidagi 
talablarini bajarmasligiga javobgarligi  to‘g ‘risida ham ma’lumotlar 
keltirilgan.
Tabiatdan  foydalanishning  h uq uqiy  masalalari  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Konstitutsiyasida  (  50,  55-moddalarida  )  hamda  bir 
qancha qonunlar bilan tartibga solingan. Fuqarolik va yer kodekslari, 
«Dehqon  xo‘jaligi  to‘g ‘risid a» ,  «Suv  va  suvdan  foydalanish 
to ‘g‘risida»,  «Tabiatni  muhofaza  qilish  to‘g‘isida»gi  qonunlar  va 
shunga muvofiq 0 ‘zbekiston Respublikasi  hukumati, vazirliklar va 
joylardagi mahalliy  boshqaruv  organlari  hamda  maxsus  organlar 
m ehnat  faoliyati  to kg ‘risid ag í  qonunlarning  to ‘g ‘ri  amalga 
oshirilishini,  ulami  korxona  ma’ muriyati,  ishchi  va  xizmatchilar 
tomonidan  buzilishi  jinoyat  deb  hisoblanishi  ko‘rsatib  o ‘tilgan. 
M ehnatni  muhofaza  qilish  to‘ g ‘risidagi  qonunlarning  asosiy 
nizom larini  rivojlantirish  d a v la t  q o ‘mitalari,  vazirliklar  va 
boshqarmalar  tomonidan  ish lab   chiqiladi  va  tarmoq  kasaba 
uyushmalari  qoinitalar  bilan  kelishilgan  holda  har  xil  me’yorlar 
tatbiq  etiladi.
Me’yoriy (normativ) hujjatlar  sistemasida muhim o‘rinni mehnat 
muhofazasi  bo4yicharqoAllanmalar  egallagan, ular atohida  kasb  va 
ish turlari bo‘yicha tuziladi. Ular namunaviy, ilmiy-tekshirish, loyiha- 
konstruktorlik,  texnologik  turlarga  boiinadi  va  boshqa  institutlar 
hamda tashkilotlar, shuningdek o‘ziga tegishli vazirliklar topshirig‘iga 
asosan,  ishlar  uchun  qo‘llanmalar,  har  bir  sex,  uchastka,  boiim,
19 9

---

fermer  x o ‘jaligi  rahbarlari  tomonidan  ishchilar  uchun  ishlab 
chiqarilgan qoilanmalar liar bir korxona va boiimlami alohida o‘ziga 
xosligini  hisobga  oladi.  Mehnatni  muhofaza  qilish  bo‘yicha  eng 
muhim  me’yoriy  hujjatlardan  bin  standartlar sistemasidir.
16.2. Mehnat xavfsizligining standartlar sistemasi
Mehnat  xavfsizligida  standartlar  sistemasi  (iVLXSS)  standartlar 
jamlamasining  talab,  me’yor va  qoidalarini  o‘z ichiga  oladi hamda 
u ish jarayonidaxavfsizlikni ta’minlash, ishchilar ish qobiliyatini va 
so g iig in i  saqlash  uchun  yo'naltirilgan.  Sistema  shuningdek, 
umumdavlat tarmoq, respublika va korxonalar standartlarini o‘z ichiga 
oladi. Asos boiadigan davlat standartlar sistemasida atamalar ta’rifi 
va  tushunchalar  keltirilgan.  Shunga  muvofiq,  mehnatni  muhofaza 
qilish  hisobga  olinadi.  Shuningdek,  ishlab  chiqarishdagi  zararli 
omillarning  tasnifi  ishlab  chiqarish  uskunalari  va jarayonlariga, 
saqlanish  vositalari.  bino  va  inshootlarga  qo‘yiladigan  xavfsizlik 
talablari bayon etilgan. Masalan, mehnat xavfsizligining standartlar 
sistemasi  (MXST)  ning  mazmuni.  strukturasi  va  vazifasi,  tuzilishi. 
standartlar  mazmuni  va  kelishuvi  GOST  12.0.001  -   82  da 
ifodalangan.  Bunda  birinchi  va  ikkinchi  son  (12)  shu  GOST  ning 
(MXST)  standartlar  sistemasini,  uchinchi  soni  (0)  -   sistema  «ost» 
shifrini, keyingiuch son (001) -  «ost» sistema standartlarining tartib 
raqamini  va  oxirgi  ikki  son  (82)  -   standartning ro'yxatga  olingan 
yilini  ko‘rsatadi.  Hamma  standartlashadigan  muammolar  «ost» 
sistemaga  boiingan.  Kvalifikatsion  «ost»  sistema  va  shifrlaming 
nomi  16.1-jadvalda  berilgan.
Jadvaldan  ko‘rinib  turibdiki,  xavfsizlik  talablari  ko‘pgina  ish 
sharoitlari uchun  noqulaydir,  ya’ni  shovqin  darajasi, titrash,  chang, 
gaz va boshqalar birinchi guruhlashtirilgan standartlarda ifodalangan. 
Bu gumh standartlariga GOST  12.1.008 -  76 «biologik xavfsizlik»ni 
kiritish  mumkin.
Ikkinchi gumh standartlariga qishloq xo‘jaligi  traktorlari va o4zi 
yurar mashinalarga qo‘yiladigan xavfsizlik talablari GOST  12.2.019
-  86 ga kiritilgan. Ishlab chiqarish jarayonlariga qo'yiladigan umumiy 
xavfsizlik talablari uchinchi guruh standartlariga kiritilgan. Masalan, 
GOST  12.3.002  -   75  «Ishlab  chiqarish  jarayonlari»  texnologik 
jarayonlariga,  ish joylari va maydonlariga,  ishchi  o‘rinlarini tashkil 
qilishga qo‘yiladigan  xavfsizlik talablarini  o‘z  ichiga oladi.