Toshkent davlat agrar untversiteti

Fizikaviy  omillarga  -   elektr  toki,  dastgoh  va  qo‘zg‘aluvchan 
m ashinalar  yoki  ularning  qismlari,  idishlari  gaz  yoki  b u g iar 
bosimining  oshganligi,  shovqinning  yo‘l  qo‘yilmaydigan  darajasi, 
tebranish,  infra  va  ultratovushlar,  yoritilganlikning  yetishmasligi, 
elektrom agnit  maydonlar,  ionizirlashtiruvchi  nurlanishlar  va 
boshqalar kiradi.
Kimyoviy  omillar  -  odam  organizmiga ta’sir qiladigan  har xil 
holatdagi  zararli  moddalar  ifodalanadi.
Biologik  omillar  bu  -   har  xil  mikroorganizmlar,  shuningdek 
o ‘simlik  va  hayvonlaming  ta’siridir.
Psixofiziologik omillar -  jismoniy  va ruhiy ortiqcha yuklanish, 
haddan tashqari aqliy kuch ishlatish vamehnatning bir maromdaligi. 
K o‘pincha  xavfli  va zararli  ishlab  chiqarish  omillar  orasida  aniq 
chegaralar  boMmaydi.  Shunday  qilib,  odam  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
eritilgan  metal  ta’siriga  tushib  qoladi  (termik  qo‘yish),  bu  og‘ir 
jarohatga  olib  keladi  va  jabrlanuvchining  oiim i  bilan  tugashi 
mumkin.  Bunday holatda erigan metalning  ishchiga ta’siri,  ifodaga 
asosan xavfli  ishlab  chiqarish omili hisoblanadi.
O dam har  doim  eritilgan  metal  bilan  ishlasa,  u hamisha  metal 
nuri  ta’sirida  bo‘ladi,  shu  manba  bilan  nurlanadi.  Unda  odam 
organizmida  biologik  siljish  sodir  bo‘ladi,  yurak-tomir  va  asab 
sistemasining faoliyatida o ‘zgarishlar boshlanadi.  Bundan tashqari, 
infraqizil  nurlarining  uzoq  vaqt  ta’siri  ko‘rish  organlariga  zarar 
yetkazadi: ko‘z gavharining xiralashishiga olib keladi.  Shunday qilib, 
ikkinchi  holatda, ishlayotgan odamga eritilgan metal issiqlik nurining 
ta’sir qilishi zararli  ishlab  chiqarish omili hisoblanadi.
Ishlovchilarga xavfli va zararli omillaming ta’siri istisno bo‘lgan 
mehnat  sharoiti,  xavfsiz mehnat deyiladi.
3 2

---

Xavfsiz  mehnatning  me’yoriy  asoslari  haqidagi  tushunchani 
ko^rib chiqayiik. Avval xavfsizmehnat sharoitida ishchilarga ishlab 
chiqarishdagi  \avfli  va zararli omillaming ta’siri istisno bo‘ladi deya 
.a'kidlagan etiik. Mavjud bo‘lgan  ishlab chiqarish sharoitidahardoim 
ishchilarga ta'sir etii vchi xavfli va  zararli ishlab chiqarish omillarining 
qiymati nolga teng b o ‘ladigan jarayonni tashkil qilib bo‘lmaydi (ya’ni 
ishlovchiga  xavfsiz  va  zararsiz  ishlab  chiqarish  omillari  ta’sir 
qilmasin).
Ta’riflangan  vazifa  umuman  olganda  xavfsiz  texnikani  yaratish 
vazifasi  bilan  ekvivalentdir,  y a ’ni  texnikaning  absolyut  mehnat 
xavfsizligiga  erishish  mumkin  emas  yoki  u  iqtisodiy  tomondan 
maqsadga  muvofiq  boimaydi.  Negaki  xavfsiz  texnikani  ishlab 
chiqish  narxi,  odatda  uni  ishlatish  samaradorligidan  yuqori  turadi. 
Ilozirgi  zamon  texnikalarini  ishlab  chiqishda,  maksimal  xavfsiz 
mashinalarda.  dastgohlarda,  qurilma  va  asboblami  yaratishda,  ular 
bilan ishlaganda xavfiii eng past darajaga yetkazishga harakat qilinadi. 
Ammo  bu  parametmi  nolga tenglashtirib  bo‘lmaydi.
Mavjud  xavfsizlik  m e’yorlari  ikki  katta  guruhga  bo‘linadi: 
me’yoriy ruxsat etilgan konsentratsiya (MRK) -  ish doirasida havo 
tarkibidagi  kim yoviy  va  biologik  zararli  moddalaming  xavfsiz 
miqdorini  ifodalaydi,  shuningdek  me’yoriy  ruxsat  etilgan  daraja 
(MRD) -  tabiatning  fizikaviy (shovqin, titrash, ultra va infratovush, 
elektromagnit  maydonlar,  ionizirlovchi  nurlanishlar  va  boshqalar) 
ishlab chiqarishdagi  xavfli  va  zararli  omillari  ta’sirlaridir.
Psixofiziologik xavfli  va zararli ishlab chiqarish omillari o‘ziga 
xos  me’yorlashtiriladi.  Ular  mehnat  yuklamalarining  parametrlari 
yoki  bu yuklamaning odam uchun  ta’sir qilish ko‘rsatkichlari bilan 
ta’riflab  berilishi  mumkin.
Zararli m oddalarining tasnifl. Hamma zararli moddalar ishlab 
chiqarishning xavfli v a  zararli omillari hisoblanadi. 0 ‘zining fizikaviy 
holatiga  qarab  bu  gazlar,  changlar,  bug‘lar,  tutunlar,  tomchilar, 
suyuqliklar, qattiq, sochiluvchi jismlar bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha 
moddalar  havo  bilan  aralashib  ayerozollami  hosil  qiladi.  Qattiq 
jismlami  (tuproq,  don,  quriq  xashak,  jun,  qattiq  mineral  o‘g‘itlar, 
pemtitsidlar  va  boshqalar)  maydalashdan  hosil  bo‘lgan  ayerozol 
zarrachalar chang  d eb  yuritiladi.
Davlat standarti G O ST  12.1.007.76 ga asosan zararli moddalami 
organizmga  ta’sir qilish  darajasiga  qarab  4  ta  xavfli  sinfga  bo‘lish
33

---

m um kin:  1 .0 ‘ta  xavfli  moddalar.  2.Yuqori  xavfli  moddalar. 
3 .0 ‘rtacha x'ivfli moddalar.  4.  Kam xavfli moddalar.
Moddalarning  xavfli  va  zararli  sinfi  quyidagi  4.1-  jadvalda 
keltiri ltiri lgan: