Тошкент давлат аграр университети

Тўлиқ ѐки коммерция таннархи
-ўз ичига завод таннархини ва 
маҳсулотни реализация қилиш ишлари билан мутахассислар малакасини 
ошириш, юқори бошқариш ташкилотлари ва бошқа ишлар билан боғлиқ, 
ноишлаб чиқариш харажат турларини олади. 
Ишлаб чиқаришга тегишли барча харажатлар сарфи тўғри ва нисбий 
турларига бўлинади. Улардан 
биринчиси
-бу эҳтиѐт қисмларини, йиғма 
бирикмаларни, материалларни ва ишчиларнинг иш ҳақига кетган 
харажатларни ташкил этади. 
Иккинчилари
эса ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил қилиш билан 
боғлиқ бўлган харажатларни ташкил қилди. 
Шундай қилиб, таъмирланган объектнинг тўлиқ таннархини қуйидаги 
формула билан ҳисоблашимиз мумкин: 
С
т
= С
эқ
+С
м
+С
к
+С
их
+Н
с
, (3) 
бу ерда С
эқ
-эҳтиѐт қисмларга ва йиғма бирикмаларга кетган харажатлар, сўм; 
С
м
-таъмирлаш материалларга кетадиган харажатлар, сўм; 
С
к
-кооперация бўйича етказиб бериладиган йиғма бирикмаларини
харид қилишга кетадиган харажатлар, сўм;
С
иҳ
-ишловчиларнинг маошларига кетадиган харажатлар, сўм; 
Н
с
-қўшимча сарфларга кетадиган (ташиш, етказиб бериш)
харажатлари, сўм. 
 
Масалан:
Тўла комплектли тракторни капитал таъмирлаш пайтида эҳтиѐт 
қисмларга тегишли харажатлар ҳажми унинг тўлиқ таннархининг 50 . . . 
65%ни ташкил этади, деб фараз қилайлик, агар ундаги двигател кооперация 
асосида бошқа корхонада таъмирланганида, эҳтиѐт қисмларга кетадиган 
харажатлар трактор тўлиқ таннархининг 25 . . . 30%ни ташкил қилади. 
Автотрактор двигателларини капитал таъмирлашда эса таъмирлаш 
материалларига кетадиган харажатлар унинг тўла нархининг 1,5 . . . 2,5%ни 
ташкил қилади, трактор тўла таннархининг 6 . . . 7%ни ташкил этиши 
маълум. 
Йириклашган ҳисоблашларда ишчиларнинг асосий иш ҳақи харажатлари 
қуйидагича аниқланиши мумкин: 
С
их
=С
ўрт
Т
ум , 
сўм ; (4) 
i
ум
i
i
ўрт
T
C
T
С
1
/
, сўм (5) 
бу ерда С
ўрт
-ишчининг ўртача соатдаги ставкаси сўм/соат;
Т
ўл
-умумий меҳнат сарфи, одам-соат; 
Т
i
-i-нчи разряддаги ишчининг меҳнат сарфи, соат;
С
i
- i-нчи разряддаги ишга тўланадиган тариф ставкаси, сўм/соат. 

---

404 
Қўшимча иш ҳақи ишчиларнинг асосий иш ҳақисининг 8 . .. 12%ни 
ташкил этади: 
100
)
12
...
18
(
их
куш
С
С
, сўм. (6) 
Ижтимоий суғурта харажатлари: 
100
)
(
14
куш
их
куш
их
ис
С
С
С
С
С
, сўм. (7) 
Қўшимча капитал харажатларини қоплаш муддати: 
Т
км 
= Д
кк 
/ Э
й
, йил ; (8) 
Д
қк 
= 
о
а
л
а
С
С
, сўм (9)
бу ерда Д
қк
-қўшимча капитал харажатлар, сўм; 
с
С
-лойиҳаланаѐтган таъмирлаш корхонасининг асосий ишлаб
чиқариш фондлари баҳоси, сўм; 
о
а
С
-корхонанинг мавжуд (лойиҳалашдан олдин) асосий ишлаб
чиқариш фондлари баҳоси, сўм% 
Э
й
-олинаѐтган йиллик иқтисодий самара, сўм.
Корхонани 
лойиҳалаш, 
қайта 
қуриш, 
кенгайтириш, 
реконструкциялаш ѐки техник қайта жиҳозлаш ва уни ишлаб чиқаришга 
жорий қилиш асосида кутилаѐтган йиллик иқтисодий самара: 
Э
йс
= Э
й
-Е
н
(С
асл
-С
лой
)N
асл
/N
лой
, сўм (10) 
бу ерда Э
й
-таъмирланган маҳсулот таннархини арзонлатиш натижасида
олинадиган йиллик самара (фойда), сўм;
Е
н
-қўшимча капитал харажатларнинг норматив иқтисодий
самарадорлиги (Ен=0,17);
С
асл
,С
лой 
- 
асли 
ва 
лойиҳалаштирилаѐтган 
таъмирлаш 
корхонасидаги таъмирланган маҳсулот ѐки хизмат 
кўрсатиш таннархи, сўм. 
Қоплаш муддати қанчалик кам бўлган сари, корхона шунча рентабелли 
ишлаѐтган ҳисобланади. 
Одатда фермерлар уюшмалари таркибидаги марказий таъмирлаш 
устахоналари ѐки муқобил МТП ўша хўжалик бюджетида бўлиши сабабли 
улар ўз хўжалик эҳтиѐжларини қондириш учунгина ишлайди. Бу ишлар 
реализацион нархларга эга эмас, улар ҳақиқий харажатлар бўлсагина ҳисобга 
олиниб борилади. Шу боис фермер хўжаликларига тегишли устахоналари 
деярли фойда бермайди, демак, улар учун фойда билан боғлиқ ҳисоблаш 
ишлари, одатда бажариб ўтирилмайди. 
Бу 
устахоналардаги 
харажатлар 
йиғиндиси 
ихтисослашган 
корхоналаридаги завод таннархлари элементлари каби таркиб топган. Лекин, 
машина-трактор паркларида қишлоқ хўжалик ишлари учун ажратилган 

---

405 
ҳақиқий маблағ ва ўша парк таркибидаги техникаларига ТХК ва таъмирлаш 
ишларига сарфланган харажатлар ўртасидаги фарқ устахона маблағларидан 
олинган йиллик самарани акс эттириши мумкин. Йиллик иқтисодий самара 
йиғиндиси бўйича баъзан устахонанинг рентабеллик даражаси ва хизмат 
муддати аниқланади. Иқтисодий самарага ташқарида бажарилган капитал 
таъмирлаш ишлари ва янги машиналарни харид қилишлар ҳажми ва сони 
катта таъсир этади. 
Техникаларга ТХК ва уларни таъмирлаш ишлари асосан уларнинг техник 
сабабларга кўра туриб қолиш ҳолатларининг олдини олиш мақсадларида 
амалга оширилди. Бу ишлар натижасида машиналарнинг техник тайѐргарлик 
коэффициенти ошади, агротехник муддатларда қишлоқ хўжалик ишларини 
бажариш сифати яхшиланади, қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги, 
чорвачилик маҳсулотлари ҳажми ошади, аммо йиллик иқтисодий самара 
пасайиши мумкин. Шунинг учун марказий таъмирлаш устахонасидаги 
ишларнинг иқсодий самарадорлигини бажаришда, энг яхшиси барча ТХК ва 
Т ишларига сарфланаѐтган харажатларни йил охирида олинган қишлоқ 
хўжалик маҳсулот бирлигига келтириш ҳисобланади.