Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

Saljuqiylar 
Saljuqiylar  bu  etnik  nom  emas,  ular  turkiy  o'g'iz  qabilalaridir.  Ular  Sirdaryo  quyi 
etaklarida,  Orol  havzasida  yashagan,  ko'proq  ko'chmanchi  hayot  kechirgan.  «O'g'iznoma» 
kitobida naql qilinishicha, o'g'iz urug'lari, qavmlari juda qadimiy tarixga ega bo'lib, ularga ilk 
bor  O'g'izxon  nomli  buyuk  shaxs  boshchilik  qilgan.  IX  asr  oxiri  X  asr  o'rtalariga  kelib  Orol 
bo'yi va Kaspiy shimolida O'g'iz urug'lari ittifoqi shakllangan. X asr oxirlarida Sirdaryo etagida 
poytaxti  Yangikent  bo'lgan  o'g'izlar  davlati  tashkil  topadi.  XI  asr  o'rtalariga  kelib  bu  davlat 
shimoliy sharqdan bostirib kelgan qipchoqlar zarbasiga uchraydi. Natijada, o'g'iz urug'larining 
bir qismi shimolga - dashtli hududlarga, bir qismi old Osiyo mamlakatlariga chekinadi, yana bir 
qismi esa hozirgi Turkmenistan hududiga o'tib, yerli aholiga qo'shilishib, turkmanlar nomi bilan 
atalib  ketadi.  Tarixchi  Rashiddidin,  shuningdek,  Mahmud  Qoshg'ariy,  Abul  G'oziylaming 
ma'lumotlariga  qaraganda,  o'g'izlar  22  yoki  24  qabiladan,  chunonchi,  chavdir,  emreli,  ichdir, 
yazir, salir, qoradoshli, bayot, koyi, taturga va boshqalardan tashkil topgan. 
3", Sirdaryo quyi oqimida paydo bo'lgan o'g'iz"davlatining dastlabki yobg'usi (podshosi) 
Saljuqbek (tahminan IX asr oxiri-X asr oxiri) bo'lgan. Uning avlodlari To'g'rulbek, Dovudbek, 
Chag'ribek va Shakarbeklar o'z davrlarida Saljuqiylar * shuhratini yuksakka ko'tardilar/^ 
Hozirgi  Turkiya  turklari,  Iroq,  Eronda  yashovchi  turkmanlar,  shuningdek,  gagauzlar, 
ozarbayjon xalqlarining shakllanishida Saljuqiy Lurklaming roli va ta'siri alohidadir. 
3u  Somoniylar  hukmronligi  davrida  ulaming  mxsati  bilan  Saljuqiy  qabilalar  Zarafshon 
vohasiga,  Nurotaning  tog'li  yerlariga  kelib  o'mashib,  chorvachilik  bilan  shug'ullanganlar. 
Keyinroq  Movarounnahr  hududlari  qoraxoniylar  sulolasi  tomonidan  egallanib,  ulaming 
chorvador xo'jaliklari bu yerlami band etgach, 

---

Saljuqiylaming  yashash  sharoyitlari  mushkullashadi.  Shu  bois,  ular  g'arbga  tomon  siljishga 
majbur  bo'ladilar.  XI  asming  20-30—  yillariga  kelib  saljuqiy  urug'-  qabilaiaming  hozirgi 
turkman  yerlari  orqali  G'aznaviylar  tasarrufidagi  Xuroson  o'lkasiga  kirib  borishi  faollashadi. 
1038—  yilda  Saraxsda,  1040—  yilda  Dandanakonda  bo'lib  o'tgan  hal  qiluvchi  urushlar 
davomida  Saljuqiylar  G'aznaviylami  yengib,  butun  Xuroson  yerlarini  egallab,  o'z  davlati 
markazini  shu  hududga  ko'chiradilar.  Shu  tariqa,  Nishopur  shahri  Saljuqiylar  poytaxtiga 
aylanadi. Saljuqiylar hukmdori To'g'rulbek egallangan Movaroun-nahr va Xuroson hududlarini 
o'z  avlodlari  -  Chag'rilbek  va  Dovudbeklar  tasarrufida  qoldirib,  o'zi  g'arbga  tomon  harbiy 
yurishlarini  davom  ettiradi.  To'g'mlbekning  1038-1063—  yillami  o'z  ichiga  olgan  hukmronlik 
davri old Osiyo va Kichik Osiyoning katta hududlarini qo'lga kiritilganligi bilan tavsiflanadi.^) 
davr  mobaynida  Saljuqiylar  Gurgon,  Tabariston,  Xorazm,  Ozarbayjon,  Kurduston 
hududlarini,  hozirgi  g'arbiy  Eron  viloyat-larining  bir  qismini,  shuningdek,  Fors,  Kermon 
viloyatlarini  egallaydilar.  1055—  yilda  esa  xalifalik  markazi  Bag'dod  ishg'ol  qilinadi.  Ayni 
paytda,  Vizantiyaning  Kavkazdagi  ta'siriga  ham  kuchli  zarba  beriladi.  Shunday  qilib, 
To'g'rulbek kuchli Saljuqiy sultonligiga asos soladi. Uning vorisi AIp-Arslon (1063-1072) ham 
jahongirlik yurishlarini davom ettiradi. Uning davrida O'rta Yer dengiziga qadar bo‟lgan Kichik 
Osiyo  yerlari  egallanadi.  Endilikda  Saljuqiylar  saltanati  Movarounnahrdan  to  O'rta  Yer 
dengiziga qadar bepoyon hududlarga yoyiladi. 
Alp-Arslon  mamlakat  poytaxtini  Nishopurdan  Marvga  ko'chiradi.  U  o'z  podsholigi 
davrining  katta  qismini  yana  sharqqa  -  Movaroun-nahming  Qoraxoniylar  ta'sirida  bo'lgan 
joylarini egallashga qaratadi. Shu maqsadda u Xorazm yerlarini, so'ngra Jand, Sabronni qo'lga 
kiritadi. Keyinroq Chag'oniyon va Xuttalon viloyatlarini bosib olish uchun qo'shin tuzadi. Biroq 
Alp-Arslon  1072—  yilda  200  minglik  qo'shin  bilan  Amudaryo  kechuvidan  o'tish  chog'ida 
kutilmaganda jtalok bo'ladi. j