Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

551— yilda Jujan xonining qo'shinlarini yengib, ulami o'ziga bo'ysundiradi; Bumin 552— yilda 
Xoqon  deb  e'lon  qilinadi  va  yangi  davlat  -  Turk  xoqonligiga  asos  soladi.  Uning  poytaxti 
Oltoydagi O'tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug'i ortib borgan. U ko'p 
bor  Xitoyga  yurishlar  qilib,  uning  bir  qancha  hududlarini  bosib  oigan.  Xitoy  podsholigi  Turk 
xoqonligiga  har  yili  o'lpon  tariqasida  yuz  bo'lakdan  iborat  ipak  mato  berib  turishga  majbur 
bo'lgan. 
553— yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning katta o'g‟li Mug'anxon (553-572) 
o'tiradi.  Mug'anxon  558—  yilda  Zujarlarga  so'nggi  bor  qaqshatqich  zarba  berib,  o‟z  davlati 
hukmronligini  Tinch  okeangacha  bo'lgan  hududlarda  mustahkamlaydi.  Uning  amakisi  Istami 
(unga «Yabg‟u» - bahodir unvoni ham berilgan) bo'lsa, bu davrda xoqonlik hududini g‟arbga 
tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar va boshqa hududlami egallaydi. 
563-567—yilar  davomida  Istami  yabg'u  qo'shinlari  Eftaliylar  davlatiga  ketma-  ket 
zarbalar berib, O'rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo'lgan yerlami egallashga muvaffaq bo'ladi. 
Buning oqibatida Eftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi O'rta Osiyo yerlarini ishg'ol etgach, 
uning hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. 

---

uiz.uing  yozuv  umximizga  oia  qarasnianrmzni  yanaaa  Doyiiam.  спашкаа  ropugan  noyob 
ashyoviy dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan awalgi II-l asrlarga borib tutashishi 
ma'Ium bo‟ldi. 
Turon  zaminda  turkiy  yozuv  bilan  bir  qatorda  So'g'd  va  Xorazm  yozuvlari  ham  keng 
qo'llanilgan.  So'g'd  yozuvi  22  ta  belgidan  iborat  bo‟iib,  chapdan  o'ngga  qarab  yozilgan. 
Shaharlarda  So'g'd-turk  ikki  tilliligi  rasmiy  odat  bo'lganligi  haqida  Mahmud  Qoshg'ariyning 
«Devoni  lug'atit  turk»  (XI  asr)  asarida  ham  qayd  etib  o'tilgan.  Bu  yozuvlarda  ulug 
ajdodlarimizning  katta  tarixi,  boy  madaniyatiga  oid  ma‟lumotlar  aks  etgan.  Yana  shu  narsa 
diqqatga  sazovorki,  o'sha  davrlarda  ulug'  ajdodlarimiz  o'z  navqiron  nasllari  to‟g'risida  ham 
muttasil  qayg'urganlar.  Shu  boisdan,  o'smir  5  yoshga  to'lishi  bilan  uni  bilim  olishga  yo'llab, 
dastawal, xat- savod va hisob-kitobni o'rganishga jalb qilganlar. Bolalar o'smir-balog'at yoshiga 
yetgach  esa,  ulami  dunyo  tanish,  savdo-tijorat  ishlarini  o'rganish  uchun  maxsus  vakillar 
homiyligida xorijiy ellarga yuborganlar. 
Turk  xoqonligida  yashagan  chorvador  aholi  qam  (shomonlik)  diniga,  ya'ni  jon  va 
ruhlarga e'tiqod qilganlar. Bu esa ularda turli xil osmon va yer jismlari  - quyosh, oy, yer suv, 
hayvonlar  va  boshqa  narsalarga  sig'inishni  keltirib  chiqargan.  Osmon  xudosi  Tangri  turk 
qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan. Hozirda ham «Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat 
sifatida qo'Ilaniladi. 
O'rta  Osiyo  xalqlari  orasida  zardushtiylik  dini  bilan  bir  qatorda  joylarda  buddizm, 
moniylik,  xristianlik  dinlariga  e'tiqod  qilish  ham  keng  rasm  bo'lgan.  Bu  narsa  qadimgi 
ajdodlarimizning  tor,  biqiq  holda  hayot  kechirmasdan,  balki  boshqa  ko'plab  qavmlar,  elatlar 
bilan  bog‟lanib,  aralashib,  ma'naviy  jihatdan  yaqinlashib  hayot  kechirganliklaridan  dalolat 
beradi. 
O'rta  Osiyo  xalqlari  orasida  tasviriy  san'at  o'ziga  xos  usiubda  rivojlangan.  Jumladan, 
Varaxsha  xarobalaridan  topilgan  saroy  binolari  devorlari  peshtoqlariga  bitilgan  rang-barang, 
bir-biridan  nafis  va  jozibador  rasm-suratlami  (qurollangan  yoxud  ov  qilayotgan  jangchi 
askarlar, oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil hayvonlar, parranda-yu  darrandalar va hokazo) 
ko‟zdan  kechirar  ekanmiz,  bunda  ajdod-larimizning  noyob  iste'dodi  va  aql-zakovatiga  tan 
beramiz va bundan o'zimizda g'urur tuyamiz. 
Shunday  qilib,  Turk  xoqonligi  o‟z  davrida  keng  hududlarga  yoyilgan  eng  yirik  davlat 
bo'lgan. Uning hukmdorlari Xitoy, Eron va Vizantiya bilan bo‟lgan munosabatlarda uzoq yillar 
o'z ta'sirini o'tkazganlar. Shu bilan birga, xoqonlik davri moddiy va ma'naviy madaniyati, uning 
nodir  namunalari  Turonzamin  xalqlarining  to'laqonli  turmush  tarzini  o'ziga  xos  yo'sinda  aks 
ettirib qolmasdan, ular bobokalonJarimiz dahosining teranligidan, ulaming yuksak ijodkorligi, 
izlanuvchanligidan ham shahodat beradi. 

---

VI  asming o'rtalariga qadar Arabiston yarim orolida yashagan qabila, urug'laming hayot 
tarzi qoloq bo'lib, ulaming mutlaq ko‟pchiligida ibtidoiy- patriarxal tuzum munosabatlari hukm 
surgan. Ko'chmanchi badaviy oilalari, urug'lari o'z chorva mollari uchun yer-suv, o'tloq qidirib 
keng  sahrolar  bo'ylab  kezib  yurganlar.  Faqatgina  yarim  orolning  Qizil  dengizga  tutash  Hijoz 
vohasi  va  janubiy  Yamanda  ahvol  bimumcha  boshqacharoq  bo'lib,  bu  hududlarda  arab 
qabilalari asosan o'troq hayot kechirgan, savdo-sotiq, hunar-mandchilik ham ancha rivoj topgan 
edi.  Ayniqsa,  Hijozning  bosh  shahri  -  Makka  xalqaro  karvon  savdosining  muhim  markazi 
hisoblangan. Makkalik Quraysh qabilasi savdogarlarining turli mmtaqalar bilan bog'langanligi, 
savdo-tijorat  va  hunarmandchilik  ishlarining  kuchayib  borishi  pirovardida  tarqoq  arab  qabila, 
urug'Iarini  birlashtirish  va  markazlashgan  kuchli  davlat  tuzishda  yetakchi  o'rin  egallashiga 
imkoniyat  yaratdi.  Makka  aholisi  tevaragida  ko'chmanchi  arab  qabila-  larining  birlashuvi 
jarayoniga turtki bergan yana bir muhim omil - bu shu yerlik quraysh qabilasining Hoshimiylar 
urug'idan chiqqan  payg'ambarimiz  Muhammad  Sallalohu  alayhi  vassallam  nomi  bilan bog'liq 
holda keng yoyila boshlagan islom dini va ta'iimoti bo'ldi. 
Muhammad binni  Abdullah (570-632)  hayotining  oxirlariga kelib 630—yilda ko'p sonli 
arab  qabilalarining  islom  bayrog'i  ostida  birlashuvi  negizida  yagona  davlatga  asos  soldi. 
Muhammad (s.a.v.) 632— yilda vafot etgach, uning eng yaqin safdoshi Abu Bakr Siddiq xalifa 
deb e'lon qilindi. Shu tariqa, Arab xalifaligi tashkil topdi. 
Mazkur choriyorlar hukmronligi davrida xalifalik tarkibiga Shorn, Iroq, Yaman va boshqa 
hududlar qo'shib olindi. Ummaviylar davrida (661-750) Arab xalifaligi hukmronligi shu qadar 
katta hududlarga yoyildiki, uning tarkibiga G'arbda Misr, shimoliy Afrika yerlari, Andalusiya 
(hozirgi  Ispaniya),  shimoli-  sharqda  Kichik  Osiyoning  katta  qismi,  Eron  va  shimoli-g'arbiy 
Hind sarhadiari kirar edi. 
VII  asr  o'rtalariga  kelib  xalifalik  e'tibori  O'rta  Osiyo  yerlarini  bosib  olishga  qaratiladi. 
651—  yilda  arablar  jangsiz  Marv  shahrini  egailaydilar,  so'ngra  Amudaryogacha  bo'lgan 
hududlar istilo qilinadi. Arablar bu hududlami Xuroson deb ataydilar. Bu viloyat Arab xalifasi 
tomonidan  tayinlanadigan  noib  orqali  boshqariladi.  Noib  qarorgohi  Marvda  joylashgan  edi. 
Arablar  Amudaryodan  shimoldagi  boy  viloyatlami  istilo  etishga  tayyorgarlik  ko'radilar.  Bu 
yerlami  arablar  Movarounnahr,  ya'ni  daryoning  narigi  tomoni  deb  ataganlar.  Vatanimiz 
sarhadlarida  arablar  istiiosi  jarayoni  ikki  bosqichda  amalga  oshirilganligini  ta'kidlab  o'tmoq 
joizdir. Uning birinchi bosqichi  -VII asming ikkinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bu davrda ayrim 
arab  lashkarboshilari  qo'shni  Amudaryo  atrofidagi  hududlarga  bir  necha  bor  hujumlar 
uyushtirib, bu yerlaming boyliklarini talab, ma'Ium o'ljalami qo'lga kiritib, ortga qaytganligini 
kuzatish mumkin. Bundan ko'zda tutilgan asosiy maqsad - bu hududlami yaqin kelajakda bosib 
olishga tayyorgarlik ko'rish edi. Masalan, arab lashkarboshilari Ziyod ibn Abu So'fiyonning 

---

654—yilda  Maymurg'ga,  667—  yilda  Chag'oniyonga,  673—yilda  uning  o'g'li  Ubaydulla  ibn 
Ziyodning  Amudan  o'tib  Poykand,  Romiton  yerlarini  egallashi,  so'ngra  Buxoro  hukmdorini 
yengib, o'z foydasiga sulh tuzib, katta xazina, boyliklami qo'lga kiritishi va nihoyat, 675-676— 
yillarda Said ibn Usmonning yangidan Buxoro va Samarqand tomon qo‟shin tortib kelishi va 
mahalliy  hukmdorlami  yengib,  katta  boylik  va  ko'p  sonli  asirlar  bilan  Arabistonga  qaytib 
ketishi - bular O'rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki urinishlar edi. 
O'lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asming birinchi choragiga 
to'g'ri  keladi.  Xususan,  704—yilda  Qutayba  ibn  Muslimning  Xuroson  noibi  etib  tayinlanishi 
bilan uning zimmasiga butun O'rta Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi yuklanadi. 
Qutayba  707—yilda  Amudaryodan  o'tib  Poykandni  egallash  sari  harakatlanadi.  Arablar 
mahalliy xalq qarshiligini yengib shahami qo'lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. Kesh, 
Nasaf ham og'ir janglar bilan fath etiladi. 710—yilda Qutayba mahalliy hukmdor- laming o'zaro 
kelishuvi  va  ittifoqiga  izn  bermay,  So'g'dning  bosh  shahri  -  Samarqandni  bosib  olishga 
tayyorgarlik  ko'radi.  Shu  orada  Xorazm  shohi  Chag'on  o'z  ukasi  Nurzod  boshchiligida 
ko'tarilgan  xalq  qo'zg'olonidan  qo'rqib,  711—yilda  yordam  so'rab  Qutaybaga  murojaat  qiladi. 
Qutayba qulay vaziyatdan foydalanib, Xorazmga yurish boshlaydi. Nurzod tor mor qilinadi va 
o'ldiriladi.  Biroq  Xorazmshoh  bundan  hech  narsa  yutmaydi.  Aksincha,  u  o‟z  mustaqilligini 
yo'qotib, xalifalikka tobe bo‟iib, uning bojdoriga aylanadi. Chag'onning qo'shini Qutaybaning 
harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur etiladi. 
712—yilda Qutayba Samarqandga hujum qiladi. Bu paytda Samarqand hukmdori G'urak 
edi.  G'urak  arab  qo'shinlariga  qarshi  jang  qiladi,  ammo  kuchlar  teng  bo'lmaganligi  sababli 
yengiladi.  Qutayba  bilan  Gurak  (709-738)  o'rtasida  tuzilgan  Shartnomaga  binoan  u  arablarga 
bir yo'la 2 ming, yiliga esa 200 ming dirxam hisobiga boj to'lash, 30 ming baquwat yigitlami 
qul  o'mida  berishi  ko'zda  tutilgan  edi.  Buning  ustiga  Samarqandning  eng  gavjum  mavzesi  - 
Afrosiyob  kelgindi  arab  aholisi  uchun  turar  joy  sifatida  beriladi.  Uning  tub  aholisi  esa  o'z 
joyidan  mahrum  etiladi.  Arab  qo‟shini  713—yilda  Sirdaryo  orqali  yurish  boshlab  O'rta 
Osiyoning  sharqiy  hududlarini  egallashga  kirishadi.  Qutayba  shu  yurishi  davomida  Choch 
viloyati, Farg'ona vodiysini egallaydi, ko'p o'tmay o'lkaning boshqa hududlari ham birin-ketin 
ishg‟ol  qilinadi.  Shu  tariqa,  qirg'inbarot  janglar  oqibatida  arablar  Movarounnahr  deb  nom 
bergan Vatanimiz hududlari bosib olindi. Bosib olingan hamma viloyatlarga arablardan amirlar 
tayinlandi. 
Arablar  istilochilar  sifatida  bu  hududda  mahalliy  aholiga  nisbatan  mislsiz  zulm  va 
zo'ravonlik o'tkazdilar. Xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan noyob moddiy va ma'naviy 
boyliklar, osori atiqalar talandi, yakson qilindi. Mahalliy yozuvlarda bitilgan son-sanoqsiz nodir 
kitoblar,  qo'lyozmalar  yondirildi.  Zardushtiylik,  buddizm  dinining  ko'plab  ibodatxonalari, 
muqaddas qadamjolari kunpayakun etildi. 
Ulug‟ bobokalonimiz Beruniy o'zining «O'tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida 
achchiq  alam  bilan  ta'kidlaganidek,  arablar  mahalliy  din,  san'at,  adabiyot  namoyandalarini, 
olimlami o'ldirdilar, asarlarini esa olovda 

---

yondirdilar.  So‟ngra  ular  ajdod-larimizning  bebaho  boyligi  hisoblangan  mahalliy  yozuvlar, 
tarixiy hujjatlami yo‟q qildilar. Musulmonchilik diniga, islom aqidalariga zid keladigan jamiki 
narsalar  ulaming  nazarida  g'ayritabiiy  hoi  hisoblanib,  ayovsiz  yo'q  qilindi.  Bulaming  o'miga 
arablar  aholidan  olingan  mo'may  daromadlar,  to'lovlar  evaziga  hashamatli,  serviqor  masjid-u 
madrasalar, xonaqolar, maqbaralar barpo etib odamlami ularga da'vat etdi'ar. Yurtimiz jilovini 
qo'lga olgan arab hukmdorlari xalqqa zulm-u sitamni kuchaytirish maqsadida turli xil soliq IX 
asr arab tarixchssi Xo'rdodbehning ko'rsatishicha, xalifalikka faqat xiroj solig'i hisobiga  So'g'd 
viloyati  326  ming,  Farg'ona  280  ming,  Shosh  607  ming,  Ustrushona  50  ming  dirham  soliq 
to'lagan.  Buxoroga  belgilangan  xiroj  solig'i  miqdori  bulardan  ham  ko'p  bo'lgan.  Shu  boisdan 
istilochilar «kuch xirojda» deb bejiz aytmaganlar. 
Mahalliy  aholi  ko'zda  tutilgan  soliqlami  muntazam  to'lab  borishga  majbur  etilgan. 
Bordiyu  bunga  qurbi  yetmasa  o'sha  shaxsning  yeri,  mulki  tortib  olinib,  oilasi  bilan  ko'chaga 
uloqtirilgan.  Arablar  dastlab  juz'ya  solig'ini  musulmon  diniga  kirmagan  odamlarga  joriy 
etganlar. Biroq keyinchalik hamma islomga kira boshiagach, bu soliq yana barcha yerli aholiga 
bab-baravar solina bergan. 
O'lka  aholisini  islomlashtirish  jarayoni  g'oyat  murakkab  kechgan.  Arab  ma'murlari  ko'p 
hollarda  zo'rlik  va  kuch  ishlatish  yo'li  bilan  mahalliy  xalq  vakiilarini  islomni  qabul  qilishga 
undaganlar.  Bunga  ko'nmaganlar  yoxud  bosh  tortganlar  esa  shafqatsiz  jazolangan.  Ko'p 
joylarda mahalliy kishilar noilojlikdan, qiyin-qistov asosida musulmonchilikni majburan qabul 
etgan bo'lsalar-da, biroq arablar ko'zdan nari ketishi bilan ular yana bu dindan qaytib o'zlarining 
eski  diniy  aqida  va  marosimlariga  amal  qila  berganlar.  Hatto  arablar  ishonchini  qozonib 
musulmon dinini qabul qilgan Buxorxudot Tog'shoda ham islom dinini xo'ja ko‟rsinga, yuzaki 
qabul  qilgan  bo'lib,  aslida  zardushtiylik  ahkomlariga  amal  qilgan.  U  vafot  etganida  ham 
ajdodlari  diniy  marosimlariga  ko'ra  dafn  etitgan.  Bundan  ko'rinadiki,  islom  dini  va  uning 
ruknlarining mahalliy xalq orasida yoyilishi nihoyatda qiyin, murakkab kechgan. Bu jarayonda 
behisob qurbonlar berilgan. 
Arablaming o'ziarini xo'jalar, sahobalar, sayyidlar, oq suyaklar deb atab, mahalliy xalqqa 
nisbatan  mensimaslik,  kalondimog'lik  bilan  qarashlari  ham  mahalliy  aholida  ularga  nisbatan 
nafrat luyg'usini kuchaytirgan. 
Arablaming o'z yurtlaridan ko'p minglab qabila, urug'lami O'rta Osiyoga ko'chirib keltirib 
eng yaxshi joylarga joylashtirish, mahalliy oilalalami o‟z yer- mullddan mahrum etishlari ham 
ularga  qarshi  ommaviy  noroziliklaming  kuchayib borishiga sabab  bo'lgan.  Masalan,  dastlabki 
paytlarda quraysh qabilasining 5 mingdan ziyod aholisi Samarqandga joylashtirilgan. Buxoro, 
Marv,  Poykand  va  boshqa  shaharlarda  ham  masjid  va  madrasalar  qurish  bahonasi  biian  yerli 
aholi chetga surib chiqarilib, ulaming yerlariga ham arab qabilalari joylashtirilgan. Buning asl 
sababi shundaki, bosqinchilar bu begona hududda kuchli ijtimoiy tayanch nuqta yaratish yo'li 
bilan o'z hukmronligini kuchaytirishga uringanlar. 
Arablaming  Vatanimiz  hududida  yurgizgan  zo'ravonlik  va  mustamlakachilik  siyosati, 
shubhasiz,  yerli  aholi  turli  ijtimoiy  qatlam-larining  keskin  norozililgiga  sabab  bo'ldi.  Buning 
natijasida  arablar  hukmronligi  davomida  o'lkaning  turli  hududlarida  xalq  g'alayonlari  yuzaga 
kelib, alangalansb bordi. 

---

720-722—yillarda So'g'diyonada yuz bergan G'o'rak (Samarqand hukmdori) va Divashtich 
(Panjikent  hokimi)  boshchiligidagi  qo‟zg'olon  arablar  hukmronlikligiga  qarshi  yo'nalgan 
dastlabki shiddatli xalq harakatlaridan biri bo'lgan. Unda arablar siyosati va zulmidan g‟azabga 
kelgan o'n minglab mahalliy xalq vakillari ishtirok etgan. Yangi tayinlangan va zolimlikda nom 
chiqargan Xuroson noibi Said Xaroshiy katta muntazam harbiy kuch biian mazkur qo'zg‟olonni 
shafqatsizlarcha  bostirishga  muvaffaq  bo'ladi.  Qo‟zg'olon  rahbarlaridan  biri  -  Divashtich  ham 
ushlanib qatl etiladi. 
725-729—yillar davomida xalifalikning og'ir soliq siyosatiga qarshi Samarqand, Buxoro, 
Xuttalon viloyatlarida ko'tarilgan qo'zg'olonlar ham xalq ozodlik kurashida sezilarli iz qoldirdi. 
Qo'zg‟olonchilaming  ancha  qismi  arab  ma'murlari  siyosatiga  norozilik  bildirib,  islom  dinidan 
chiqadilar.  Kesh  atrofida  yuz  bergan  mahalliy  aholining  arablar  bilan  to'qnashuvi  chinakam 
jang-u jadal tusini olgan. 736-737—yillarda Toxariston va So‟g'dda yangidan ko'tarilgan kuchli 
qo‟zg'olon  obz  safiga  aholining  turli  ijtimoiy  qatlamlarini  jalb  etgandi.  Faqat  Xuroson  va 
Movarounnahming  yangi  hukmdori,  usta  diplomat  Nasr  ibn  Sayyor  (738-748)ning  uddaburon 
siyosati,  niaoli  masalalami  hal  etish  botasidagi  epchil  tadbirlari  tufayligina  qo'zg‟olon  haraka 
larini  bartaraf  etish,  o'lkada  muvozanatni  bir  qadar  saqlash  mumkin  bo'ldi.  Burtda  u  mahalliy 
aholiga,  ayniqsa,  uning  nuftizli  qatlamiga  muayyan  yon  berishga  majbur  bo'ldi.  Jumladan,  u 
arablaming  mahalliy  aholi  bilan  qon-qardoshlik  aloqalarini  kuchaytirishga  intildi.  O'zi  ham 
Buxorxudot Tug'shodaning qiziga uylandi. Islomni qabul qilgan kishilarjuz'yadan ozod etiidl va 
barcha musulmonlar  huquqiy  jihatdai tenglashtirildi, Xiroj solig'i to'lash barcha uchun baravar 
deb e'lon qilinadi. 
VIII  asr  40—yillarida  xalifalikdt  toj-u  tax!  uchun  kurash  boshlanadi.  748—  yilda  Abu 
Muslimning  Xurosonda  ко'  argan  qo‟zg'oloni,  uning  xalifalik  poytaxtini  egallashi  natijasida 
Ummaviy Marvon II taxtdan ag‟darikdi. 749—yilda abbosiylar xonadonidan Abul Abbos Saffon 
taxtj  ;a  ko'tariladi.  Biroq  abbosiylar  davrida  ham  mehnatkash  aholining  ahvoli  yaxshilantnadi. 
Shu boisdan xalq qo‟zg'olonlari tez-tez ko'tarilib turdi. 
Muqainna qo'zg‟oloni. Vatanimiz xalqlarining arablar asoratiga qarshi olib borgan kurashi 
tarixida alohida o'rin tutadi. 
Tarixda  «Oq  kiyimSilar»  nomi  bilan  mashhur  bo'lgan  bu  qo'zg'olonga  o'z  zamonasining 
har  tomonlama  yetuk  kishisi,  xalq  dardi,  qayg'usi  va  maqsadlarini  chuqur  tushungan,  asl  ismi 
Hoshim ibc Hakim, ammo Muqarma (ya'ni  yuziga  niqob kiygan  ma'noda) nomi bilan tanilgan 
buyuk  shaxs  rahnamo  bo‟ldi.  Muqanna  ummaviylar  sulolasi  inqiroziga  kuchli  ta'sir  ko'rsatgan 
Abu Muslim qo'zg‟olonida ham faol ishtirok etgan. Muqanna hayotning katta mashaqqatli yo'lini 
bosib  o'tgan,  oddiy  kir  yuvuvchidan  kichik  lashkarboshi,  keyin  vazirlik  darajasiga  ko'tarilgan 
(757-759).  759—  yilda  Xuroson  amiri  Abdujabboming  xalifaga  qarshi  isyonida  qatnashgani 
uchun  zindonga  tashlangan.  Zindondan  qochib  769—  yilda  Marvga  keladi  va  xalq  harakatiga 
boshchilik  qiladi,  U  ijtimoiy  tenglik,  erkin  hayot  va  adolat  g'oyalarini  o'ziga  singdirgan  taniqli 
siymo bo'lgan. Shuning uchun ham uning yangidan xalq kurashiga bosh bo'lishi bu harakatning 
keng quloch yozishiga, uzoq 

---

muaaat aavom etismga (unga tayyorgariiK Korisn jarayonmrini ham hisobga oiganda 14 yilni o'z 
ichiga  oiadi)  sabab  bo‟iibgina  qolmay,  ayni  chog'da  arab  hukmron  doiraiari  uchun  ham 
kutilmagan oqibatlami vujudga keltirib, ularga katta hayotiy saboqkr berdl. Qo‟zg'olon Marvda 
boshiangan  bo'lsa-da,  u  tez  orada  Movaroutmahming  keng  hududlariga  yoyildi.  Muqanna 
qo'zg'oloni  davomida  Samarqandu  Buxoro,  Naqshab-u  Kesh  hududlari  aholisi  ham  faol 
harakatga  keldi.  Uni  lloq,  Ghangaron,  Shosh,  Farg'ona  vodiysining  ko'p  sonli  aholisi  ham 
quwatlab chiqdi, Qo'zg'olonning bosh g'oyasi - Vatanimiz xalqlari, ulaming asl  farzandlarining 
muqaddas  yurtni  ajnabiy  hukmronlardan  ozod  qilish,  uning  musta-  qiiligini  kurashib  qo'lga 
kfritish g'oyasi bo'lgan. Mana shu yuksak vatanparvarlik tuyg'usi qo'zg'olonchilaiga hayotiy ruh, 
ma'naviy  madad  bag'ishlagan,  ularni  uzoq  vaqt  davomida  arabiaming  katta  harbiy  kuch  lari 
bilan  mardonavor  kurash  olib  borishiga,  mislsiz  qurbonlar  berishiga  sabab  bo'lgan.  Biroq  shu 
bilan birga, qo'zg'olonga tortilgan aholining hamma ijtimoiy tabaqalari ham shu ulug'vor g'oyaga 
sodiq  bo'lgan,  unga  oxirigacha  amal  qilgan,  deb  xulosa  chiqarib  bo‟lmaydi,  albatta.  Negaki, 
qo‟zg'olon kuchaygan kezlarda kundan o'z xudbin maqsadlari yo'lida foydalanishni ko'zlab xalq 
kurashiga  qo'shiigan  yuqori  tabaqa  namoyandalari  ham  bo'lgan.  Uiar,  keyinchalik,  qo'zg'olon 
susaygan  va  mag'lubiyatga  uchragan  kezda  darhoi  xiycnat  yo'lini  tutib,  ajnabiylar  bilan  til 
topishib, ular tomoniga o'tib ketganiigi ham rostdir. Ammo bunday istisnolardan qat'iy nazar, bir 
necha yiOar davom etgan «Oq kiyimlilar» qo'zg'oloni yurtimizning ozodlik kurashi tarixida katta 
dovrug'  taratdi,  arab  bosqinchilarmi  laraaga  soldi,  ularga  sezilari  zarbalar  berdi.  Qo'zg'olon 
Muqannaga katta madadkor, jangovar safardosh bo'lgan Hakim ibn Ahmad, Hashviy, Sarxama, 
Kay yoki G'uriy, G'aricha kabi xalq qahramonlarini ham yetishtirib chiqardi. Uiar oxirgi tomchi 
qoniari qolgunga qadar bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashdilar. 
780-783—  yilarda  qo'zg'olon  harakatlari  so'nggi  hal  qiluvchi  pallaga  kiradi.  Bu  davrda 
Muqannaning  asosiy  kuchlari  Qashqadaryoning  Kesh  vohasida  to'piengan  edi,  Qo'zg'olonrang 
bosh  tayanch  nuqtasi-Som  qal'asi  ham  shu  joyda  bo'lgan.  Albaita,  bu  vaqtga  kelib  xalifalik 
qo'shmlari katta ustunlikka ega bo'lib, ular mahalliy ahoSming yuqori tsbaqalarinl o'z tomoniga 
jalb etib, qo'zg'olonchiSimi tobora siqib borayotgan edt, Muqanna Somda mustahkamlanib, o'z 
tarafdorlari  bilan  so'nggi  nafasigaeha  kurasbdi.  Pirovardida  esa  dushman  qo'lida  mag'lub 
bo'lmay,  o'zini  yonib  turgan  olovga  otib,  qahramcnlarcha  halok  bo‟iadi.  Bu  voqea  Beruniy 
ma'lumotiga ko'ra 783— yilda yuz beradi. Garchand Muqanna  qo'zg'oloni yengilgan bo'lsa-da, 
biroq u buyuk xalq qudratini, agar u birlashsa, uyushsa nimalarga qodirligini to‟la namoyon etdi. 
Qo'zg'olon  ayni  chog'da  xalifalikning  Movaroun-nahrdagi  mustamlakachilik  va  bosqinchilik 
ildizlarini  ham  qaqshatdi.  Uning  hukmroniigining  davom  etishini  shubha  ostiga  solib  qo'ydi. 
Eng muhimi, u erk va ozodlik uchun talpinayotgan yurtimiz kishilarida vatanparvarlik tuygusini 
jo'sh urdirdi, ulami ajnabiy zolimiarga qarshi yanada shiddat bilan kurash olib borishg® da'vat 
etdi. Buning samarasi esa IX asming boshlariga kelib yurtimiz ustidan xalifalik hukmroniigining 
uzil-kesil ag'darilishi va bir qator mustaqil milliy  davladaming  yuzaga kelishida to'la namoyon 
bo'ldi. 

---

Arablar istiiosi va hukmronligi Vatanimiz hududida qanchalik murakkab ijtimoiy-siyosiy 
oqibatlarga  sabab  bo'lmasin,  shu  bilan  birga,  yakkaxudolik  g'oyasi,  ilg'or  ijtimoiy-siyosiy, 
falsafiy  qarash-lami  o'zida  mujassam  etgan  istom  dini  va  ta'limotining  o'lkamizda  asta-sekin 
ildiz  otib borishi  ulug' ajdodlarimiz  hayoti  va  tafakkurida katta ahamiyatga  ega bo‟ldi. Butun 
arab  dunyosini  birlashtirish,  uning  ma'naviy  qudratini  kuchaytirishda  yetakchi  omil  rolini 
o'ynagan  islom  dini  va  uning  muqaddas  kitobi  -  «Qur'oni  Karim»  g'oyalari  va  oyatlarining 
mahalliy  xalqlarning  ongi,  shuuriga  singib,  ulaming  turmush  va  fikrlash  tarzining  ajralmas 
qismiga  aylanib  borishi,  shubhasiz,  ulaming  ma'naviy  olamiga  sezilarli  hayotbaxsh  ta‟sir 
ko'rsatdi  hamda  yuksak  moddiy  va  ma'naviy  madaniyat  namunalarini  ijod  qilib  borishlarida 
yangi ufqlar ochib berdi. Buning asosiy boisi shundaki, Allohning yagonaiigiga iymon keltirish, 
uning  muqaddas kitobida  ifoda  etilgan  yuksak  insonparvarlik  g'oyalariga ishonch  va  e'tiqod  - 
bular  yurt  kishilarida  bir-birlarini  quvvatlash,  birlashish,  o'zlarini  yagona  makonda  his  qilish, 
o'zaro hamkorlikda, keng sa'y-harakatlarda bo'lish tuyg'usini shakllantirib bordi. Negaki, islom 
ta‟limoti, «Qur'oni Karim» g'oyalarimng o‟lkamizga yoyilishi, o'tmishdoshla- rimizning Alloh 
buyurgan oliyjanob amallarga rioya etib, ruhiy-ma'naviy pokianish sari harakatlanishi, tabiiyki, 
jamiyat  hayoti  va  uning  asosiy  tamoyillarining  sog'lom  negizlarda  rivojlanib,  takomillashib 
borishiga  sezilarli  ta'sir  ko'rsatdi.  Shu  ma'noda  Yurtboshimiz  ham:  «Biz  ota-bobolarimizning 
muqaddas  dini  bo'lgan  islom  dinini  qadrtaymiz,  hurmat  qilamiz,  odamzod  rnhiy  dunyosida 
iymon-e'tiqodni,  insoniy  fazilatlami  mustahkamlashda  uning  o‟mi  va  ta'sirini  yuksak 
baholaymiz» deb bejiz ta'kidlamagan. Zero, o'lka xalqlarining ma'naviy yuksalishini ta'minlash, 
ulaming  bir-biriga  qon-qardoshligi,  hamjihatligini  jipslashtirishda  muhim  omil  sanalgan  asriy 
bebaho  qadriyatlarimizni  o'zida  mujassam  etgan  islomiy  ahkomlaming  bugunda  ham 
hayotimizda  o'z  munosib  o'rnini  topayotganligi  islomning  jamiyat  taraqqiyotida  beqiyos  o'rin 
tutishidan  dalolat  beradi.  Darhaqiqat,  islom  dini  va  musulmonchilik  tamoyillarining  O‟rta 
Osiyo  hududida  tarqalishi,  chuqur  ildiz  otishi  barobarida  o'lkamiz  xalqlari  keng  musulmon 
olami  bilan  tutashib,  uning  boy  diniy  va  dunyoviy  madaniyati,  ilmu  urfoni  bilan  yaqindan 
oshno bo'lib bordi. Ayni chog'da, azaidan ilm-u ma'rifat o'chog'i bo'lib kelgan ko'hna yurtimiz 
bag'ridan  bu  davrda  jahonga  dovrng‟  solgan,  dunyo  madaniyati  va  sivilizatsiyasi  xazinasiga 
salmoqli  hissa  qo‟shgan  ko'plab  nomdor  allomalar,  buyuk  muhaddis  olimu  ulamolar  yetishib 
chiqdi. 
Adabiyotiar 
1. Karimov 1.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‟q.-T.. O‟zbekiston.1998 yil. 
2. Karimov I.A. “Yuksak ma‟naviyat yengilmas kuch” Т.. “Ma‟naviyat” 2008 y. 
3. O‟zbekiston tarixi Ma'ruzalar matni. Toshkent 2000 у 
4. O‟zbekiston tarixi. Murtazaeva va boshqaiar Toshkent-2003 yil. 
5.  O‟rta Osiyo xalqlari hurfikirligi tarixidan.-T. «Fan», 1990,54-104 betlar. 
6. Q.Usmonov O‟zbekiston tarixi Toshkent, 2006 yil. 
7. Azamat Ziyo. O‟zbek davlatchiiigi tarixi.-Toshkent.. Sharq, 2000 yil. 
8. A.Muhammadjonov. O‟zbekiston tarixi. Toshkent. 2003 yil 

---