Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

4.  Vatanimiz xalqtarining ajnabiy bosqinchilarga rjarshi ezodlik kurasbi 
Miloddan  awalgi  VI  asr  o'rtalarida  Axomaniylar  davlatiga  (mil.  av.  558-330  yillar) 
qadimgi  fors  qabilalari  ittifoqi  boshiig'i  Kir  II  asos  solgan.  Hind  daryosidan  Egey  va  O‟rta 
dengizgacha  bo'lgan  oraliqdagi  Osiyo  mamlakatlarini,  shuningdek  Misr,  Midiya  va  Bolqon 
yarim  orolining  bir  qismini  bosib  oladi.  Kir  II  O'rta  Osiyo  yerlariga  yurish  qilishga  maxsus 
tayyorgarlik  ko'radi.  Kirning  O'rta  Osiyoga  birinchi  harbiy  yurishlari  miloddan.  awalgi.  545-
539—  yiliarga  to'g'ri  keladi.  Kir  II  ning  O'rta  Osiyo  hududlariga  ikkinchi  yurishi  miloddan. 
awalgi.  539-530—  yillami  o'z  ichiga  oladi.  O'rta  Osiyoning  tabiatan  erksevar,  yurtparvar 
xalqlari, qavm-qabilalari Axomaniylarga bo'ysunmaslik uchun o'z ona zamini, diyorini 

---

himoya qilib mardonav kurash olib borganlar. Bu esa, Kir  П ni qayta-qayta bu hududga katta 
qo'shin biha bostirib keiishga majbur etgan. 
Axomaniylar podshosining yurishiga doir bir qator ishonchli ma'lumotlar Yunon va Rim 
mualSi*  dan  Gerodot,  Yustin,  Strabonlarning  yozuvlarida  ko'p  uchraydi.  Kiming  mass  ;iar 
yurtiga  bostirib  borishi,  Eron  shohi  bilan  massagetlar  malikasi,  mard  va  ja.  yol  To'maris  o 
rtasidagi raunosabatlar, ulaming o'zaro urushi, uning yakurs fa: id Gerodot ma'lumotlari alohida 
e‟tiborga loyiqdir. 
200 minglik kafo ' -ngovar qo'shin tuzib To'maris yurtiga kelgan Kir II harbiy mahoratda 
tengsiz  b  Massaget  qabilalarini  ochiq  jangda  yengish  qiyinligini  his  etib,  turli  hiyla-г  ;v;  Лаг 
ishlatishga  uxinib  ko‟radi.  Shu  maqsadda,  To'maris  huzuriga  elchilaryr  ю'уо  o'zini  malikaga 
jazman ekanligini va shu bois unga uylanmoqchiligin оУ. i. Bu nayrang -atijasiz chiqadi. Kir II 
shundan so'ng yarn hiyla ishlatife, T ‟ n irisning mard, jasur o'g'li Spargansni asirga oladi va 
oqibatda  u  o'zini  Шик  >  tadi.  Yagona  farzandidan  judo  bo'lib  o‟rtangan  onaning  dushmanga 
bo‟lgan  с  Г  sfrati  o'n  chandon  ortadi.  Buning  ustiga  elu  yurt  erki,  ozodligini  har  пагже  p'Io 
bilgan To'maris Kir qo‟shiniga qarshi hayot-mamot jangiga hozirhk ko‟radi. 
Butun vujudr 
animlarga qarshi nafrat olovi bilan yongan massaget 
qo‟shinlari bosqir.' 
-rshi jarigga tashlanishadt. Nihoyat, massagetlar g‟alaba 
qozonadilar.  For? qc lining katta qismi,  jumladan  Kir  ham  jang  maydonida  halok bo'ladi. Bu 
mile f awalgi 530—yii^a to'g'ri keladi, 
Axomaniylar she ою I (522-486) davrida O‟rta Osiyo hududlari bosib olinadi. 
Tarixiy malum 
qaraganda, Doro I 519-518— yillardagi harbiy 
yurishlari  davomida  biialarini  yengib,  itoatga  keltirishga  musharraf  bo‟iadi.  Lekin  bunga 
osonlikcl  shgan  emas.  Lcaqal,  bu  yurtning  oddiy  cho'poni  Shiroq  singari  mard  sbunqcn  .  хщ 
ajnabiy bosqinchilar bilan mardona kurashganligi buning yorqin isboti bo - ladi, 
Eron  Axomaniy-  ,  qarshi  O‟rta  Osiyoning  Parfiya,  Marg'iyona  hududlarida,  Saklar 
o‟lkasida ко*|>„.- xalq qo‟zg‟olonlari yuz berib turgan, Jumladan, Eron bududidan topilgan i'm 
yozuvlarida  aytilishicha,  mil.  av.  522—yilda  Marg'iyonada  коЧа‟1  chii  xalq  qo'zg‟oloniga 
Frada  degan shaxs  yetakchilik qilgan.  Doro  I  <$o'shi&. t ‟olorschiiardan qonli  o'ch  oladi. 55 
ming  qo‟zg'olonchi  qatl  etiladi,  7  minggsi  *ein  kishi  asir  olinadi.  Frada  ham  qo‟lga  olinib, 
qiynab o'ldiriladi. 
Bulaming hamr. salliy xalqtaming ajnabiy bosqinchilar zulmiga bo‟yin egmay, o'z erki, 
ozodi:> "ida tinimsiz kurash olib borganligini ko'rsatadi. 
Mil.av. Vi-IY asr! b hrni O‟rta Osiyoning Baqtriya, So‟g'diyona, Marg‟iyona va Xorazm 
vohasi i JIarida sun‟iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati to'xtovsiz riv;.; amshda 
davtjm etgan, 
O‟rta  Osiyoning  o':  davrdagi  asosiy  qon  tomirlari  hisoblangan  Samarqand  (Afrosiyob), 
Marv,  Bi,  -  x,  Yeiqo‟rg‟on,  Qiziltepa,  Ko‟zaliqir  singari shaharlari  hunarmandchilik  va saw  -
sotiq markazlars sifatida qadimgi ajdodlarimiz hayotida 

---

muhim  ahamiyat kasb  etgan. Bu  davrda zarb  etilib, inalaga chiqarilgan  dastlabki tanga pullar 
ham shaharlar hayotining o'sganligid: wohlik beradi. 
O'rta  Osiyo  xalqlarining  yurt  ozodligi  va  mustaqiK  s  yo'lida  olib  borgan  kurashlari 
pirovard oqibatda o'z samarasmi bermay qoli" Mil. av. to'rtinchi asrga kelib Eron Axomaniylari 
hokimiyati kuchsizlanib, zan shib qoladi. Bunday sharoitda birinchi bo'lib Xorazm o'z mustaq. 
ltigini  tiklashge  uvaffaq  bo'ladi.  Usta  diplomat,  mohir  siyosatchi  Farasman  mil.av.  IV  asrda 
Xoraz mwstaqilligini qo'iga kiritib, uni mustahkamlay bordi. O'lkaning boshqa hud« trida ham 
mahalliy xalqlarning Eron Axomaniylaridan yurtni ozod qilish  I 
:
iagi qat'iy kurash harakatlari 
avj olib bordi. Biroq, afsuski. c'ikamiz xalql-r a davrda tarixning yana og'ir sinovlari kutmoqda 
edi. 
Antik  dunyo  tarixida  makedoniyalik  Iskandar  Z'.i  •'.•mayn  (Aleksandr,  Makedoniya 
podshosi  Filipp  II  ning  o'g'li)  olamga  dev  -  ‟aratgan  jahongir  hukmdorlardandir.  Yunoniston, 
Kichik  Osiyo.  АгеЬше  «dudSarini  qudratli  harbiy  kuch  bilan  egallab,  o‟sha  joylarda  o‟z 
hukmronligmi с v*gan Iskandar mil. av. 331— yil oktabrida Gavgamela yonida (shimoli-sharc 
iy Mr opotamiya) bo‟lgan jangda Eron qo‟shinlarini yengadi. Eron podshohi Doro III andardan 
uzil-kesil  yengilib,  mamlakat  sharqiga,  Baqtriyaga  qochadi.  U  yerda  Baqtriya  satrapi  Bess 
tomonidan oidiriladi. Tez orada Iskandar qo‟sLini u?cLa qarshiliksiz Baqtriya poytaxti - Baqtra 
(hozirgi  Balx)  shahrini  hair*  -л,  rapsak  singari  mustahkam  qaraiami  egallaydi.  Ko‟p  o‟tmay, 
Bess  qo'lp.  ol  s  qatl  etiladi.  Mil.  av.  328—yiida  Xorazm  shohi  Farasmar  Baqtradagi  !sb
 
irorgohiga o'z 
elchisini  jo‟natadi  va  ittifoqehilik  bitin  imzolanacl  ~  b;:  ‟dan  Iskandar  Xorazmga  yurish 
qilmaydi.  Mil.  av.  329—yilda  Oks  (Amu:  t  pr/osi  sohiliga  yetib  kelgan  Yunon  qo‟shinlari 
daryodan o‟tib hi ‟vtaka (hozir; '• jadryoning Kesh- Shahrisabz vohasi) ga kirib boradi. Endig; 
irakat yo'nal.s- L ./diyona poytaxti - Marokanda (Samarqand)ga qaratiladi. Rim olimi Клагегу 
■b.cfhlng ma‟lumot berishicha. Iskandar armiyasi Marokandati uncha qiyna? - r va kam talofat 
bilan ishg'ol etgan va «shaharda o'zlarininij gamizonlarini ccHhb, yaqin atrofdagi qishloqlami 
yondirib va vayron etib», so'ngra esa 4•li-sharqqa qarab harakatlanganlar. U Sirdaryoning chap 
sohiliga Aleksai r , sxata (Xo'jand) qal'asini qurdiradi. 
Biroq  Marokandadan  so'ng  yunon-makedon qo'  r  -brining  yurishlari  nihoyatda qiyin  va 
murakkab  kechdi.  Chunki  ular  endiffi:  r^  halliy  xalqning  kuchli  qarshiligiga  duch  keldi, 
Iskandar bosqinidan, u: yurtga soiayotgan qirg‟ini-yu zulm asoratidan ko‟zi g'aflat uyqusidan 
ochilgr  .:, ;rk.  ozodlik qadrini  har narsadan afzal bilgan  ona zamin kishiiari bir  yoqada- bosh 
chiqarib,  ajnabiy  istilochilarga  qarshi  harakatga  keladi.  Mil.  av.  329—ytl  izida  So'g'diyonada 
boshlanib, O‟rta Osiyo mintaqasming boshqa hududlarida ! ng aks sado bergan xalq qo'zg'oloni 
yurtimiz ozodligi tarixida chinakam yangi ssr a yozgan. 
Iskandar tajovuzi  va zulmiga qarshi ko‟tarilgan bu  omm  viy  harakatga so'g'd  xalqining 
mard o'g'Ioni Spitamen boshchilik qildi. So'g'di ona va Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur 
ishonchini  qozongan,  katta  harbiy  salohiyat  sohibi  Spitamen  xalqdan  iashkar  tuzib,  dastlab 
Iskandaming Marota cclada qoldirib ketgan 

---

harbiy gamizoniga hujum qilib uni yanchib tashlaydi. Bu xabar yerli aholiga katta ruhiy quvvat 
bag'ishlab, ajnabiylarga qarshi faol kurashga turtki beradi. Iskandar o‟z qo'shininmg bir qismini 
sarkarda Menedem boshchiligida qo'zg'olonchilarga qarshi Marokandaga yo'llaydi. Bu davrda 
Iskandaming  o‟zi  Yaksart  (Sirdaryo)ning  chap  sohilidagi  shaharlar  va  aholi  turarjoylarini 
bo'ysundirish  uchun  og'ir  janglar  olib  borayotgan  edi.  Ajoyib  jang  taktikasini  qo'llagan 
Spitamen Iskandar lashkari Marokandaga yaqinlashib kelayotganini eshitgach, darhol shahami 
tark etib, Politimet (Zarafshon) datyosining quyi oqimi tomon jang qilib chekinadi. So'ngra bu 
yerdagi dashtli ko'chmanchi laming otiiq askarlari bilan qo'shilib, kutilmaganda qarshi hujumga 
o'tadi.  Bundan  sarosimaga  tushgan  yunon  qo'shini  katta  talofatga  uchrab,  qolgan-qutgan 
jaagcliilari  bilan  shaharga  chekinadi.  Spitamen  Marokandani  qamal  qiladi.  Bundan  xabar 
topgan Iskandar Sirdaryo bo'yidagi hujum harakatlarini vaqtincha to'xtatib, o'zi qo'shinga bosh 
bo'lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi. U Marokandaga yetib keiganida Spitamen kuchlari 
allaqachon  bu  joyni  tark  etib,  So‟g'diyonaning  cho'llik  qismiga  chekingan  edi.  Iskandar 
Spitamendan  o'ch  olohnagach,  butun  qahra  zahrini  Zarafshon  aholisiga  qaratadi.  U  Spitamen 
kuchlarini  ta'qib  qilib,  Marokandadan  cho'IJi  hududlar  tomon  borar  ekan,  yo'I-  yo‟Iakay  120 
mingdan  ziyod  tinch  aholini  qirib  tashlagani  tarixiy  manbalarda  uchraydi.  Biroq  mahalliy 
xalqlafni o‟ziga uzil-kesil bo'ysindira olmaydi. 
Iskandar Doroning yuz minglab muntazam lashkarlariga qarshi jang olib borishdan ko'ra, 
Spitamea  boshchiligidagi  qo'zg'olonchilarga  qarshi  kurashish  qiyin  ekaniigini  tushunib  yets  i 
Negaki, yerli aholi o'zining har bir qarich tuprog‟i, daryo-ko'li, qir-adiri, qoyasi uchun doshman 
bilan beayov kurashgan. Iskandar lashkarining yengil-masii to'g'risidagi afsonalar ham bizning 
yurtimizda barham topdi. 
Oxiri shunday bo‟lib chiqdiki, O‟rta Osiyo yerlarini kuch, qurol bilan yenga olmasligiga 
ko‟zi  yetgan  iskandar  aql-u  zakovat,  hiyla  yo‟li  bilan  mahalliy  aholining  yuqori  tabaqa 
zodagonlari  biian  umumiy  til  topishishga,  yerli  xalqning  milliy  udumlari,  urf-odatlari, 
marosimlarini  qabul  'qilishga  raajbur  bo'ladi.  Shu  tariqa,  So‟g'diyona  ulug'faridan  Oksiart, 
Xorien  degan  mahalliy  aslzodalar  u  tomonga  o'tadi.  Iskandaming  Oksiartning  go'zal  qizi 
Raxshanak (Roksana)ga uylanishi esa qarindost „ к aloqalarinmg kuchayishiga xizmat qiladi. U 
xalq  qahramoni  Spitamenni  qhlga  tushtrib,  uni  jismonan  yo‟q  qilishda  ham  mahalliy 
zodagonlar xizmatidan fe -lalanadi. 
Spitamenning  tez  crsda  o'ldirilib,  boshi  Yunon  podshohiga  tortiq  qilinganligi  fakti  ham 
qo‟zg'olonchs xuchlar o‟rtasida birlik bo'lmagan-ligining alomatidir. Shunga qaramay, ajnabiy 
bosqinchilarga  qarshi  xalq  g'alayonlari  327—  yil  bosblariga  qadar  davora  :di.  Garchand, 
Spitamen boshchiligidagi keng ommaviy xalq harakati . oxir-eqi.Batda tnag'lufeiyatga uchragan 
bo'lsa-da,  ulug'  ajdodlarimiHiing  mardlik  jssoratim,  el-u  yurt  hurligi,  ozodligi  yo'lidagi 
fidoyiligini yorqin namoyon etdi. 
Shunday qilib, muttasii uch yil davom etgan shiddatli jang-u jadalfardan so'ng Iskandar 
Baqtriya,  So'g'diyona  va  Ustrushonaning  faqat  bir  qisminigina  itoat  ettirib, bu  hudadlarga  o'z 
lshonchli odamlarini, o'ziga sodiq so‟g‟dlik zodagon Oropiyni 

---

So'g'diyona hokimi etib tayinlab, o'zi mil, av. 327 — yilda Hindiston tomon qo‟shin tortadi, 
Yunon-Makedon  qo'shinlari  O‟rta  Osiyo  yerlarida  shu  qadar  holdan  toyib,  o'zining 
jangovarlik  qobiliyatini  yo‟qotdiki,  buning  oqibatida  ularshimoliy  Hind  yerlariga  arang  kirib 
bordilar. Bu holatni tan olgan Iskandar tez orada Hindistondagi urush mavsumini tugatib, ortga, 
ikki daryo oralig‟idagi Bobil shahriga qaytib ketishga buyruq beradi. Antik dunyo olimlarining 
yakdi! ta'kidlashicha, Yunonlar podshosining bu buy mg'i ruhan cho‟kkan butun qo‟shinda katta 
qoniqish bilan qarshi olingan ekan. 
Shunday  qilib,  butun  yer  yuzini  egallab,  dunyo  hukmdori  bo'lishga  davo  qilgan 
Iskandaming sharqiy yurishlari oxir - oqibatda ko'zlangan yuksak natijalarsiz tugadi. Uning o'zi 
mil.  av.  323—yilda  Bobilda  hayotdan  ko'z  yumadi.  Ayniqsa,  uning  ko'p  sonli  lashkarlarining 
Vatanimiz  sarhadlarida  inislsiz  xalq  qarshiligiga  duch  kelib,  son-sanoqsiz  qurbonlar  berishi 
pirovardida uning jahongirlik da'vosini puchga chiqardi. 
O'zgalar  yurtini  zo'rlik  bilan  egallash  evaziga  qudratli  saltanat  qurish,  boshqalarga  o'z 
irodasini majburan o'tqazish pirovard natijada qanday xunuk oqibatlarga olib kelishini Iskandar 
Zulqamayn  timsoli  yaqqol isbot  etadi.  Tarixning bu achchiq sabog'ini hech  mahal  unutmaslik 
kerak. 
5.  Baqtriyada davlat mustaqiliigining tiklanishi 
4
 
Iskandar  vafotidan  kevin  mil.  av.  IV  asr  oxirlaridan  to  mil.  av.  Ill  asr  o'rtalarigacha 
Turonzamin  hududlari  alohida  satrapiiklar  (bekliklar)  sifatida  Salavkiylar  sulolasi  tomonidan 
idora etiladi. Iskandaming iste'dodli sarkardalaridan bo'lgan Salavk va uning vorislari ikki daryo 
oralig'i  (Tigr  va  Yefrat)dan  tortib  to  O'rta  Osiyo,  Xitoyning  g'arbiy  chegaralari.  shimoliy 
Hindistonga qadar bo'lgan katta hududlarda o'z hukmronligini amalga oshirgan. Yunon laming 
bu  hududlami  boshqarishi,  ulaming  xalqlarini  itoatda  tutishi  g'oyatda  murakkab  sharoitlarda 
kechgan.  Negaki,  tabiatan  erksevar  Vatanimiz  xalqlari  yunonlar  zulmi  va  asoratiga  qarshi 
to'xtovsiz kurash olib borganlar, Buning oqibatida Salavkiylar davlati tobora zaiflashib, ichdan 
yemirila  boradi.  Mil,  av.  VI  asr  o'rtalarigakelib,  Turonzamin  xalqlari  salavkiylar  hukmronligi 
ta'siridan  xalos  bo‟lishga  va  o'z  mustaqil  davlat  tuziimalarini  vujudga  keltirishga  muvaffaq 
bo'ladi. Shu bilan birga, yunonlaming sharqiy hududlarda xiyla uzoq davom etgan hukmronligi 
davomida yunon madaniyati bu hududlarga yoyilib, ayni pavtda Sharq xalqlari madaniyati bilan 
o'zaro singishib, bir-birini boyitib bordiki, bu hoi ellinizm nomi bilan mashhur bo'lgan Ellinizm 
madaniyati  turli  xalqlar  madaniyatini  o'zida  mujassam  etgan  ilg'or  tarixiy  hodisa  sifatida  o'z 
davrida muhim ahamiyatga ega bo'lgan. 
Vatanimiz  xalqlarining  salavkiylarga  qarshi  ozodlik  kurashi  muvafFaqiyatli  yakun 
topgach.  Baqtriya  salavkiylar  saltanatidan  ajralib  chiqadi  va  mil.av.  250—  yilda  uning  davlat 
mustaqilligi  qayta  tiklanadi.  Uning  tarkibiga  Baqtriya  (hozirgi  Qashqadaryo,  Surxondaryo, 
Tojikiston  janubi),  So'g'diyona  (Zarafshon  vohasi),  hozirgi  Afg'onistonning  shimoliy, 
Turkmanistonning sharqiy yerlari -Marg'iyona 

---

ham  kirgan.  Bu  davlatning  Yunon-Baqtriya  deb  atalishining  boisi  shundaki,  uning  markazi 
Baqtriya  hududlari  edi,  hukmdorlari  esa  asosan  yunon  aslzodaiari  bo'lgan.  Mustaqil  Yunon-
Baqtriya davlati unga asos solgan, o'zini shoh deb e'lon qilgan Diodot I, uning o'g'li Diodot. II 
davrlarida  bir  muncha  yuksaladi.  Bu  jarayon  Yevtidem  I  va  u  boshlab  bergan  yevtidemiylar 
sulolasi  boshqaruvi  davrida  yanada  kuchayadi.  Baqtriya  davlati  sarhadi  keyinchalik  Sharqiy 
Turkiston,  Sharqiy  Eron,  shimoli-g'arbiy  Hindiston,  Sind  o'lkasi  hududlari-gacha  kengaygan. 
Uning  xo'jalik,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  hayoti  ham  ancha  yuksak  darajaga 
ko'tarilganligidan  guvohlik  beradi.  Shimoliy  Afg'onistonning  Oyxonum,  Tojikistonning 
Ko'hnaqal'a,  Kaykubodshoh,  Surxondaryo  viloyatining  Dalvarzintepa,  Zartepa  va  boshqa 
joylarida  olib  borilgan  arxeologik  tadqiqotlar  qadimda  bu  shahar  -  qal'alarda  to‟laqonii  hayot 
tarzi  hukm  surganligidan,  ularda  savdo-sotiq,  hunarmandchilik  va  boshqa  kasb  turlari  ravnaq 
topganligidan dalolat beradjj Chunonchi, yunon olimi Yustin Yunon-Baqlriyani «ming shaharli 
davlat» deb bejiz ta'riflamagan. Bu davlatning poytaxti Baqtra nomi bilan atalgan. Bu shahar 
xalqaro  karvon  savdosi  -  Buyuk  Ipak  yo'lining  muhim  chorrahasida  joylashganligidan,  unda 
savdo-  hunarmandchilik  sohaiari  bir  muncha  rivoj  topgan.  Mamlakatning  Eron,  Xitoy, 
Hindiston  singari  o'sha  davming  rivojlangan  davlatlari  bilan  olib  borgan  savdo-  tijorat 
munosbatlari  asosan  mana  shu  shahar  orqali  o'tgan.  Shuningdek,  eski  Termiz,  Marv, 
Kaykubodshoh,  Ko'hnaqal'a,  Marokanda  (Samarqand)  singari  shaharlaming  ham  savdo-
sotiqning yirik markazlari sifatidagi mavqeyi yuksak bo'lgan. 
Yunon-Baqtriya davlati o‟zining pul birligiga ega bo'lgan. Oltin, kumush va misdan tanga 
pullar zarb etilib muomalaga chiqarilgan. Bundan tashqari bu mamlakatda turli xil don ekinlari, 
serunum yerlarida uzumzor bog'iar ko'p bo'igan, sharbatli mevalar yetishtirilgan. Bu hoi unda 
dehqonchilik  madaniyati  o'sganligidan,  sun'iy  sug'orish  inshootlari  tizimi  keng  tarmoq 
otganligidan  yaqqol  dalo-ktdir.  Garchand  Yunon-Baqtriya  davlatida  quldorlik  munosabatlari 
mavjud  bo'lsa-da,  biroq  unda  erkin  dehqon  jamoalari  mehnati  salmoqli  rol  o'ynagan.  Bu  esa 
ishlab  chiqarish  jarayordarining  nisbataii  tez  o'sishiga,  shaharlar  hayotining  rivojlanishiga 
muhim turtki bergan. 
Miloddan awalgi  II asr  o‟rtalariga kelib bir qator  ichki  va  tashqi  vaziyat taqozosi bilan 
yuz  bergasi  keskin  o'zgarishlar  oqibatida  Yunon-Baqtriya  davlati  tushkunlildca  yuz  tutdi. 
Buning  muhim  sabablaridan  biri-  qo'shni  Parftya  davlatining  kuchayib  ketishi  va  o'z 
hududlarini Yunon-Baqtriya hisobiga kengaytirishga intilishi bo‟ldi. 
Bu  hoi  Yunon-Baqtriya  davlatini mushkul ahvolga solib qo'ydi.  Tez orada  Hind  yerlari 
hamda  Solg'diyona  uning  tarkibidan  ajmlib  ketdi.  Mamlakatning  shimoliy  va  sharqiy 
htsdudlanga esa sljarqdan kelgan ko'p sonli katta yuechji qabilalarining hujumi kuchayib, ular 
asta-sekin  Farg'ona,  Surxondaryo  hududlari  sari  siljiy  boradi.  Buning  natijasida  120  yilcha 
mustaqil davlat sifatida mavjud bo‟lgan Yunon-Baqtriya davlaii halokatga uchradi. 
O'rta  Osiyoda  salavkiylar  hukmronligining  inqirozi  natijasida  mil.  av.  Ill  asr  o'rtalarida 
vujudga kelgan mustaqil davlatlardan yana biri Parfiyadir. Bu davlatga 

---

Girkaniya  (Kaspiy)  dengizining  janubi-sharqida  yashagari  Saklaming  ko'chmanchi  pamlar 
(daxlar)  qabilasining  yo‟lboshchisi  Arshak  asos  solgan.  Arshakiylar  suloiasinmg  uzoq 
hukmronligi  uning  nomi  bilan  bog‟liq.  Bu  davlatning  ilk  poytaxti  hozirgi  Ashxabod  shahri 
yaqinidagi qadimgi  Nisodir, Bu shaliar  xarobalaridan topilgan juda ko'plab  noyob topilmalar, 
osori  atiqalar  qadimgi  Parfiyaning  o'z  davrida  ancha  taraqqiy  etgan,  moddiy  va  ma'naviy 
madaniyati  yuksalgan  davlatlardan  biri  bo  Iganligidan  dalolat  beradi.  Mohir  sarkarda,  usta 
diplomat  Arshak  Parftyani  dovrug'li  davlatga  aylantirish  bilan  birga  uning  hududlarini 
kengaytirishga ham salmoqli hissa qo'shgan. 
Arshak avlodlaridan Mitridat I davrida (mil. av. 170-138— yil) bu davlat salavkiylar va 
Baqtriyaning  katta  hududlarini  o'ziga  qo'shib  oladi.  155—yilda  Midiya  podshoiigi  bosib 
olinadi.  Mil.  av.  147—yilda  esa  mashhur  Bobil  shahri  ham  egallanadi.  Mitradat  11  davriga 
kelib  (mil.av.  123-88)  Parfiya  davlati  qudrati  benihoya  kuchayib,  u  Rim  imperiyasining 
Sharqdagi  asosiy  raqobatchisiga  aylanadi.  Davlat  hududlari  g'arbga  tomon  kengayib  borgan 
bgidan, uning poytaxti ham Ktesafon shahnga ko'chirilgan. Mil. av. 40—yillarda Kichik Osiyo, 
Suriya  va  Falastin  yerlari  ham  Parfiya  qo'l  ostiga  o'tgan.  Biroq  tez  orada  Rim  imperiyasi  bu 
hududlarda o'z ta'sirini qayta tiklashga muvaffaq bo'lgan. Buning sababi Parfiya davlati ichida 
vujudga kelib kuchaya borgan mahalliy boshboshdoqlik, sulolaviy nizolar, so'ngra ko'chmanchi 
alanlaming  hujumlari  edi.  Buiar  pitovard  oqibatda,  uning  ichki  zaiflashuviga,  siyosiy 
beqarorligining  kuchayishiga  olib  keldi.  Boz  ustiga,  to'xtovsiz  davom  etgan  tashqi  va  ichki 
urushlar mamlakatni holdan toydirib, uni halokatga duchor etdi. Milodning 207-222— yillarida 
Parfiya  hukmdori  bo'lgan  Vologcs  V  davrida  saltanat  ikkiga,  ya'ni  Mesopotamiya  va  Midiya 
davlatlariga ajraladi. Xuddi shu davrda Fors hududlarida yangidan vujudga kelib qudrati oshib 
borayotgan Eron sosoniylari davlati asoschisi. Ardasher IV 224—yiida Parfiyaga hal qiluvchi 
zarbalar berib, uning yerlarini Sosoniylar davlati tarkibiga kiritadi.