Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

ko'prik,  korizlar-bular  harnmasi  Temuriylar  zamonasi  madaniy  yuksalishining  ishonchli 
tasdig'idir.
 
Ilm-fan  ravnaqi.  Temuriylar  ma'naviy  madaniyati  to'g‟risida  gap  borganda,  dastavval, 
ona  yurtimizda  Uyg'onish  davrining  ikkinchi  bosqichi  bo'lgan  bu  oltin  asrda  iim -fanning 
nechog‟lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfoni taraqqiyotiga qo'shgan bebaho 
hissasi haqida har qancha g‟ururlansak arziydi. 
Bu  davming  yana  bir  muhim  yutug‟i—bu  ijtimoiy  fanlar,  xususan,  tarixshunoslik 
sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir.
 
Bu  xayrli  ishlaming  yuzaga  chiqishida  ham  temuriy  h ukmdorlar  tashabbusi  va 
rahnamoligi  beqiyos  bo'lgan.  Jumladan,  Amir  Temuming  «Tuzuklari»,  Mirzo  Ulug'bekning 
«To'rt  ulus  tarixi»,  Bobur  Mirzoning  «Bobumoma»si  ijtimoiy  fanlar  rivojiga  ayricha  ta'sir 
ko'rsatgan  I  igi  shubhasizdir.  Temuriylar  davrida  salmoqii  iz  qoldirgan  alloma  olimlardan 
Nizomiddin  Shomiy  va  Sharafiddin  Yazdiyning  «Zafernoma»,  Xofiz  Abrtming  «Zubdat 
at«tavorix»,  Abdurazzoq  Samarqandiyning  «Matla  ul-sa'davn»  va  «Majma'  ul-bahrayn» 
(«Ikki  saodatli  yulduzning  chiqish  o'mi  va  ikki  azim  daryonin g  quyilish  joyi»),  Ibn 
Arabshohning  «Amir  Temur  tarixi»,  Mirxondning  yetti  jildli  «Ravzat  ul-safo»  («Poklik 
bog'i»),  Xondamirning  «Makorimul  axloq»  («Yaxshi  fazilatlar»),  «Xabibus  siyar  fi  axboru 
afodul  bashar»  («Xabarlar  va  bashariyat  odamlaridan  dilga  yaqin  siyratlari»)  asarlari  o'sha 
zamon  tarixshunoslik  ilmining  yuksak!  ik  darajasini  o'zida  ifoda  etadi.  Ulaming  har  birida 
nafaqat  u  yoki  bu  hukmdorlarning  davlat  siyosati  yohud  harbiy  yurishlari  yohud 
shaxsiyatlariga oid ma'lumotlar aks etib qolmay, balki  shu biian birga o'sha davming barcha 
murakkab,  ziddiyatli  jarayonlari,  tarixiy  voqealar,  hodisalar  silsilasi  ham  ishonarli  tarzda 
yoritilganligi ayon bo'ladi.
 
1  emuriylar  davrida  xattotlik,  tasviriy  san'at  va  musiqa  madaniyati  rivoj  topdi.  Bu 
sohada  Mirali  Tabriziy,  Shayx  Muhammad,  Junaid  Naqqosh,  Temuriylar  davri  xattotligi  va 
naqqosh  I  igi  maktabi  atoqli  vakil  lari:  Sultenali  Mashhad  iy,  Abdujamil  Kotib,  Darvesh 
Muhammad  Toqiy,  Mirali  Qilqalam,  Sulton  Muhammad  Nur  va  boshqalaming  ijodi 
benazirdir.  Masalan,  nastaliq  xatining  mislsiz  ustozi,  «Qiblat  ul-kuttab»  (Kotiblar  peshvosi) 
unvoni sohibi Sultonali Mashhad iy A.Navoiy va
 
H. 
Boyqaroning  ko'plab  bebaho  qo'lyozmaiarinL  kitobot  holiga  keltirishda 
katta  zahmat  chekkan.  Bundan  tashqari  Nizorniy,  Farididdin  Atto r,  Xo'ja  Xofiz,  Sa'diy 
Sheroziy,  Husrav  Dehlaviy,  Abdurahtnon  Jomiy  singari  mumtoz  adabiyotimiz  daholarining 
ko'plab  asarlari  ham  uning  betinim  sa'y-harakatlari  bilan  ko'chirilib,  avlodlarga  armug'on 
etilgan.
 
Tasviriy  san'atda.  Shamsiddin  Muhammad  ibn  Abdu lhay,  Shayx  Turoniy,  Abdulla 
Hiraviy,  Ustoz  Ciung,  Ustoz  Jahongir  nomlari  alohida  ko'zga  tashlanib  turadi.  Uiar  chizgan 
yorqin  tasvirlar,  portretlar,  tabiat  manzaralari  yohud  jang  tafsilotlari  o'zining  tabiiyligi, 
tiniqligi va originalligi bilan kishini hayratga soladi.
 
Amir  Temur  nabirasi  (Shohruh  Mirzo  o'g‟li)  Boysunqur  Mirzo  homiyligida  bunyod 
topgan o'ziga xos badiiy akademiya rolini o'ynagan uning Nigoristonida ijod qilgan ko‟plab 
mo'yqaiam  sohiblari  tomonidan  mukammal  tarzda  ishlangan  son -sanoqsiz  rangli  tasvirlar, 
miniatura  namunalari,  kitob  bezaklari,  chunonchi,  hind  xalqi  eposi  «Kali  la  va  Dimna», 
Sa'diyning «Guliston», Firdavsiyning 

---

«Shohnoma»,  Nizomiyning  «Xarrtsa»  va  boshqa  asarlarga  ishlangan  tasviru  bezaklar 
hanuzga qadar ham o'z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
 
Musavviriik sao‟atining tengi yo'q yulduzi Kamoliddin Bebzod (1455 -3537) ijodi ham 
Temuriylar  davri  san'atining  yuqori  cho'qqisi  hisoblanadi.  Lining  mo‟yqalamiga  oid  hadsiz-
hisobsiz  rangin  tasvirlar,  chunonchi,  Yazdiyning  «Zafarnoma».  Jomiyning  «Salomon  va 
Ibsoi»,  Sa'diyning  «Bo'ston»  va  «Guliston»,  Nizomiyning  «Xamsa»  asarlatiga  ishlangan 
miniatura  naniunalari  yohud  Hirotdagi  «Bog'i  Behisht»,  «Ov  qilayotgan  Bahrom  Go'r», 
«Tuyalar  jangi»  tasvirlari  va  sliunga  o'xshash'  rassomchilik  asarlari  bu  tug'ma  ijodkor 
iste'dodining yuksak mahorati namunalaridir.
 
Temuriylar  davri  madaniy  hayotida  musiqa  san'ati  ham  alohida  o‟rin  tutgan,  Alisher 
Navoiy  «Mezonul-avzon»  asarida  xalq  qo'shiqchiligining  sakkiz  turs  rivojianganligini  qayd 
etadi. Bular - tuyuq, changchi, Turkiy, orzuvoriy, muhabbatnoma, mustahzod va shu kabilar. 
Amir Temur davrida san'at va musiqa olamida mashhur bo‟lgan siymola rdan biri Abduqodir 
Go‟yanda  (1334-1435)  bo'lib,  uning  hayotining  katta  qismi  Samarqandda  kechgan. 
Temuriylar davri musiqa san'atida Hirot ijodiy muhitining o'rni benihoya katta bo'lgan. Hirot 
musiqashunoslari  o'z  ijodlarida  Navoiyning  she'r  va  g‟azaliaridan  keng  ijodiy 
foydalanganlar.
 
Badiiy  adabiyot.  Amir  'Femur  va  temuriylar  davri  madaniy  muhitining  yorqin 
sahifasini  turkiy  (eski  o'zbek)  adabiyotinmg  ravnaqisiz  tasawur  etib  bo'imaydi  Negaki, 
sarehashmalari ancha  olis davrlardan boshlangan  bu  adabiyot  bu  vaqtga  kelib  yanada  sayqal 
topib,  uning  badiiy  imkoniyatlari  yangi  ufqlar  kashf  etib,  yuksak  rivojlanishga  erishdi, 
Buning  natijasida  yangi-yangi  nomdor  shoiru  adiblar  ijod  maydoniga  kirib  kelib,  o'z 
betakror, umrboqiy asarlari bilan badiiy tafakkur xaztna siga salmoqli hissa qo‟shdilar.
 
O'zbek  mumto?  adabiyotining  tamal  toshini qo'ygan  Mavlono  Lutfiy  (1366 - 1465)  dan 
boshlab  Haydar  Xorazmiy  (XIV  asr  oxiri,  XV  asr  boshlari),  uning  zamondoshSari  Durbek. 
Gadoiy,  Atoiy,  Sakkokiy  singari  zabardast  turkigo‟y  shoirlar  ijodining  ravnaqi  tufayli 
mumtoz  adabiyotimiz  yangi  marraiarga  ko'tarildi  va  uning  xilma -xil  janrlarida  bir-biridan 
go‟zal va nafis badiiy asarlar varatildi. 
Lutfityning  turkiy  devoni,  Xorazmiyning  «Mahzanul  asror»  (Sirlar  xazinasi), 
Durbekning  «Yusuf  va  Zulayxo»  asarlari  yohud  Gadoiy  va  Atoiylaming  ishq-  muhabbat, 
hayot nash‟u namosini, inson shaxsi va uning yuksak orzu-armonlart, intilishlarini kuylagan 
otashnafas  she‟r-g'azallari,  qasidalari  -  bular  mumtoz  o‟zbek  adabi-yoti  rivojining  muhim 
yutug'idir.  Mazkur  asarlarda  o'zbek  tilining  jarangdorligi,  uning  badiiy  imkoniyatlarining 
benihoyaligi, qolaversa, uning halqchilligi, yuksak estetik qudrati va ta‟sirehanligi to‟la kuch 
bilan ifodalanganligi ko'zga tashlanib turadi.
 
O'zbek  adabiyotning  yanada  yuksak  darajaga  ko‟tarilib,  keng  e‟tirof  topishida  ulug' 
o'zbek  shoiri  va  mutafakkiri  Alisher  Navoiy  П441-1501)  ijodi  alohida  o'rin  tutadi.  Negaki 
she'riyat  mulkining  sultoni  Navoiy  o'ziga  qadar  bo'lgan  turkigo‟y  shoirlar  ijodi  erishgan 
yutuqlarni o'zida mujassamlashtiribgina qolmay, balki ayni
 

---

zamonda  o'zining  serqirra  ijodi  bilan  bu  adabiyotning  yuksak  kamol  topishi  va  dovrug'ini 
ko'tarilishiga mislsiz ulush qo'shdi. 
Navoiy «Xamsa»siga kirgan «llayralul-abror», «farhod va Shirin», «Layli va Majnun», 
«Sabbayi  sayyor»,  «Saddi  Iskandariy»  dostonlarining  har  biri  o'zining  bebaho  ma'naviy 
qudrati,  badiiy  yuksakligi,  til  boyligining  mukammalligi  bilan  ajralib  turadi.  Eng  muhimi, 
o'zbek tilida ilk bor «Xamsa» bitishdek g'oyatda mashaqqatli vaztfani sharaf bilan ado etgan 
Navoiy dahosi har qancha tahsinga sazovordir. 
Ulug'  mutafakkir  asarlarini  mutolaa  qilar  ekanmiz,  ularda  aks  etgan,  ilgari  surilgan 
chin  insonparvarlik,  vatanparvarlik,  mehnatsevarlik,  hayotga  oshuftalik,  keng  ma'nodagi 
ishq-muhabbat  g'oyalari  vujudimizni  qamrab  oladi,  o'ziga  maftun  etadi.  Bu  ham  Navoiy  ijo 
dining  umrboqiyligidan,  umumbashariy  qadriyatlar  ruhi  bilan  chuqur  sug‟orilganligidan 
yaqqol daiolatdir. 
Shu  biian  birga,  bu  davrda  fors-tojik  adabiyoti  ham  an‟anaviy  tarzda  rivojlanishda 
davom  etdi.  Bu  adabiyot  dovrug'ini  baland  ko'targan,  yuksak  badiiy  ijod  namunalarini 
yaratgan  Kamol  Xo'jandiy,  Xofiz  Sberoziy,  Abdurahmon  Jomiy,  Binoiy,  Hiloliy  va  Vosifiy 
singari da ho so'z san'atkorlari nomini alohida tilga olib o'tish joizd ir. Warning yuksak badiiy 
tafakkur ila yaratilgan umrboqiy asarlari, mana, necha asrlardirki, tarix va davrlar sinovidan 
o'tib, qancha avlodlar ongi: shuurini yolqinlantirib kelmoqda. 
Shunday  qilib,  Amir  Temur  va  Temuriylar  davri  Vatanimiz  xalqlarining  hay otiy 
taqdirida,  ulaming  ijtimoiy  taraqqiyotning  yuksak  marralariga  ko'tarilib  borishi  davomida 
o'chmas iz qoldirgan alohida bir tarixiy bosqich bo'ldi. Eng muhimi, bu davr Amir Temurdek 
buyuk  siymoni  tarix  maydoniga  chiqardi. Bu  zoti  sharif  va uning avlodl arining  mislsiz  sa'y-
harakatlari,  bunyodkorlik  faoliyat!  tufayli  Movarounnahr  va  Xuroson  o'lkalari  ulkan 
o‟zgarishlarga yuz tutdi, Mo'g'ullarning bir yarim asriik bosqini va zulm -asoratidan butunlay 
xalos  bo'lgan  ona  yurtimiz  qudratli  saltanat  darajasiga  k o'tarildi.  Ayni  chog'da,  ijtimoiy-
iqtisodiy,  madaniy-  ma'naviy  jihatlardan  yuksalib,  jahonga  dovrug'  taratdi.  Ulug‟ 
ajdodlarimiz  tomonidan  yaratilgan  moddiy  va  ma‟naviy  madaniyatning  yuksak  namunalari, 
dur-u  javohirlari  raana  necha  asrlardirki,  jahon  ahlin i  hayratga  solib,  minnatdor  avlodlar 
ardog'ida e‟zozlanib kelmoqda. 
Mavzu hoyicha mustaqil ish tepsiiirkjlari: 
1, Ma'Iumki, «Temur tuzuklari»da mamlakatni boshqarish bobida maslahatlar berilgan. 
Temur maslahatlarining bugungi kundagi ahamiyati qanday? Temur o 'gitlariga stzntng 
shaxsiy munosabatingiz qanday? Mini-esse yozing, 
2.  Sizningcha,  Amir  Temuming  «Kuch  -  adolatda»  degan  iborasi  nimaga  qarata 
ishlatilgan? 
Adabiyotlar: 
1. Абдунабиев А. Вклад в мировую цивилизацию,- Т.:Узбекиетан, 1998 . 2. Буюк 
сиймолар, алломалар. -■ Т.:Мерос. 1 китоб- 1995 й.; 2 китоб - 1996 й. 

---

3. Муминов И. Амир Темурнинг У рта Осиѐ тарихида тутган урни ва роли, - 
Т.:Фан,1993 
4.  Узбекистан тарихи,- Т.;Янги аср авлоди, 2003. 
5.  Мец А, Мусульманский ренессанс.- М., 1984. 
6.  Хоразм тарихи. -Ургенч, 1
997
 
7. Темур ва Улугбек даври тарихи — Т.:Комуслар бот тахририяти, 1996 
8. Темур даврининг меъморий кдакашони - Т.:Шарк, 1996 
9.  O'zbekiston tarixi. T.:Yangi asr aviodi, 2005.