Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

1937-1939  yillarda  O‟zbekistonda  hammasi  bo'lib  43  mingdan  ziyod  kishi 
qamoqqa  olingan.  Ulardan  6  ming  920  nafari  otib  tashlangan.  37  ming  nafari  esa  turli 
muddatga qamoq va surgunlarga hukm etilgan.
 
Mustabid  tuzum  jallodlarining  bu  bedodligini  hech  narsa  bilan  oqlab  bo‟imaydi. 
Yaqin  milliy  tariximizning  bu  qorong‟u  zulmati  xalqimiz  dilida  mangu  o'chmas  armon 
bo'lib  qoldi.  U  faqat  milliy  istiqlol  tufayiligina  to'la  yuzaga  chiqib,  bundan  yurtimiz 
tuqaroiari chinakam ro'shnolik ko'rish baxtiga musharraf bo'ldilar.
 
Ziyolilaming  qatag'on  qilinishi.  Stalincha  siyosiy  qatag‟ondan  jamivatning  sog'lom 
kuchlari,  milliy  ziyolilar  eng  ko'p  aziyat  chekdi,  mislsiz  qurbonlar  berdi.  Negaki,  totalitar 
rejim mutasaddilari o'zlari jahoiatparast kimsalar bolganligidan. ilmu rrm‟rifat, ziyo ahlini 
qadrlash  e'zozlash  o'rniga  uiarni  xo'rlash,  tahqirlash,  kerak  bo'lsa.  yo'q  qilishni  o'zlariga 
kasb  qilib  olgandilar.  Shu  bois,  vaqti  -  vaqti  bilan  ziyoli  kadrlami  qatagon  chig'irig'idan 
o'tkazish,  saflarini  «yaganalab»  turish  ular  uchun  odatiy  hoi  bo'lib  qolg andi.  Masalan, 
butun  hayoti  va  ijodini  millat  baxt  -  saodati,  yurt  istiqboli  uchun  bag'ishlagan  Munavvar 
qori  shu  davrda  avj  olgan  sovetlar  ig'vosi  va  bo'htonining  aybsiz  qurboni  bo'ldi.  Uning 
rahnamoligida  millat  ravnaqi  va  istiqloli  yo'lida  faoliyat  yuri tgan,  xalqqa  ziyo  taratib 
kelgan «Milliy istiqlol» tashkilotining 87 a'zosi ustidan aid ttyushtirildi. Ulaming 49 nafari 
«Xalq dushmani»,  «burjua millatchisi»  degan ayblar bilan qoralanib,  og'ir jazolarga hukm 
qilindi.
 
O'zbek  adabiyotining  ustunlari  bo‟lgan,  noyob  ijodiari  xalq  mehrini  qozongan 
Abdulla  Qodiriy,  Abdurauf  Hir.it:,  Abdulhamid  Cho'lpon,  IJsmon  Nosir,  Mahmud  Botu 
(Xodiyev),  Elbek  (Mashriq  Ytmusov),  G'ozi  Yunus  kabi  ajoyib  iste'dodlar  quruq  bo'htonu 
tuhmatlar  asosida  «xalq  dushmanlari»  sifatida  jismonan  yo'q  qiiinib,  yorqin  faoliyat! 
so'ndirtldi.
 
Masalan,  ulardan  biri  -  professor  G'ozi  Olim  Yunusovni  oladigan  bo'lsak,  u  50  dan 
ziyod asarlar muallifi edi. Arab, tors, nemis, ingliz va barcha turkiy tillarni puxta bilardi. U 
hatto  rus,  arab  va  namis  tillarida  Samarqand  universiteti,  Toshkent  pedagogika  instituti 
hamda Til va adabiyot ilmiy - tadqiqot institutida umumiy tilshunoslik va til bilimiga kirish 
kabi  maxsus  kurslardan  ma'ruzalar  o'qirdi.  Biroq  bunday  iste'dodlar  qatag‟on  jallodlari 
uchun  sariq  chaqalik  qadr  -qimmatga  ega  bo'lmagan.  Mustabid  tuzum  farmonbardorlari, 
ayniqsa, bunda o'zbek xalqining
 

---

milliy  ongi,  tafakkurini  yoritish,  uning  o'/Jigini 
1
  anil  ishga  fldoyilik  qilgan,  istiqlol 
darg'alari  bo'lgan  jadidizm  namoyandalarini  vo'q  qilistmi  o'z  oldilariga  maqsad  qilib 
qo'ydilar. Bunga erishdilar ham
 
O'zbekiston  hukumatining  tashabbusi  va  sa'y-harakati  bilan  20  y  illarda  xorijga 
o'qishga  yuborilib,  yaxshi  mutaxassislar,  fan  arboblari  bo‟iib  yetishgan  kishilar  atayin 
qatag'on  qurbonlari  bo'ldilar.  Agar  Germaniya  yoki  Turkiyada  ta'lim  olgan  bo'Isalar  ularga 
o'sha  mamlakatlaming  josuslari  degan  ayb  qo'yildi.  Buning  uchun  ularning  uyida  tintuv 
paytida  diet  elda  bosilgan  kitob  topilguday  bo'lsa,  shuning  o'zi  yetarli  dalil  edi.  A xir  ular 
chet  el  oliy  o'quv  yurtlarida  o'qigati  bo'Isalar  ularda  shunday  kitoblar  bo'lishi  tabiiy  edi. 
Masalaning  bunday  mantiqiy  jihatlari  chalasavod  jazo  organlari  vakillarini  qiziqtirmagan. 
Xorijda  ta'lim  olib,  professorlik  unvoniga  sazovor  bo'lgan  Ahma djon  Ibrohimov.  Majid 
Ibrohim,  Ibrohim  Yorqin,  Tohir  Shokir,  Abduvahob  isxoq,  Saida  Shermulmmmad  qizi. 
Sattor  Jabbor,  Otajon  Hoshim  va  boshqalar  o‟sha  davrlarda  millat  faxri  bo'lganlar.  Ularga 
ham  "xalq  dushmani",  "chet  el  josusi"  qabilidagi  tavqi  la'nat  t amg'asi  bosilib  qatag'on 
etiidilar.
 
Stalincha  totalitar-mustabid  tuzum  bedodligi  va  zulmning  haddan  ziyod  kuchayib 
borishi davomida nafaqat yurtparvar miliiy kadrlar, lldoyi ziyolilarning hayot tarzi, qismati 
/avoi  topdi,  baiki  shu  bilan  birga  millionlab  yurt  fuqarolarining  oddiy  insoniy  qadr-
qimmati,  or  -  notnusi  toptaldi,  tahqirlandi.  Ci'addor  tuzum  zulmkorlari  o‟z  g'ayriqonuniy 
xatti-harakatlarini  avj  oldirib,  bunda  har  bir  inson -  ning  yurish  -  turishi.  kundalik 
mashg'uloti,  muomalasidan  tortib  to  uning  qanday  tafakkur  yuritishigacha  bo'lgan  hamma 
jarayonlami  ham  o‟z  nazoratiga  olishga  intilganlar.  Bundan  ko‟zlangan  asosiy  maqsad  esa 
insonlar  erki,  irodasini  jilovlash,  uni  muayyan  chegara  doirasida  ushlab  turish  va  shu  yo'i 
bilan  badkirdor  tuzum  sha'niga  dog  tushirmaslik.  uning  soxta  obro'  -  nufuzini  asrash, 
avaylash edi.
 
Sovetlar  o'z  siyosatidan  sal  og'ish,  unga  zid  keluvchi  hollarga  shafqatsizlik  bilan 
munosabatda  bo'lardi.  Buning  oqibatida  kishilar  dunyoqarashi,  e'tiqodini  o'z  izmiga 
bo'ysundirish,  uni  kommunistik  axloq.  ilmiy  va  ateistik  tamoyillar  ruhida  shakllantirish 
uchun  keskin  kurash  olib  borgan  sovet  mafkurasining  respublika  mehnatkashlarining 
ma'naviy  hayotiga  yetkazgan  zarari  behisob  bo'ldi.  Shu  yo'l  bilan  xalq  ma‟naviy  ruhiy 
hayotiga  asrlar  osha  muhim  hissa  qo‟shib  kelgan  butun  boshliq  ruhoniylar  tabaqasi  yo‟q 
qilindi. Din peshvolari qattiq ta'qibga olindi.
 
Bu  davrda  insonni  qoralash,  uning  peshonasiga  «xalq  dushmani»  tamg'asini  bosish 
tuzum  zolimlari  uchun  huddi  «xamirdan  qil  sug'urganday»  gap   bo‟lgan.  Hatto  shunday 
hollarga  duch  keiindiki,  respublikadagi  ko'p  xonadonlarda  vaqti  —  vaqti  bilan  o‟tkazilgan 
tintuv  paytida  mabodo  arab  yozuvida  bosilgan  biror  kitob  topilguday  bo‟lsa,  uning  nomi, 
mazmuni so‟rab, surishtirilmasdan o‟sha xonadon sohibi ga jamivatga yot unsur degan la'nat 
tamg'asi bosilib, u qamoq yoki surgun jazosiga hukm etilavergan.
 
Shunday  qilib,  stalincha  qatag‟on  respublikamiz  hayotining  barcha  sohalari  uchun 
qonli fojialar. beadad yo'qotishlar bilan to'lib toshgan davr bo'ldi. IJ  millionlab odamlaming 
taqdir  -  qismatida  asoratli  iz  qoldirdi  va  mislsiz  xunuk  oqibatlami  yuzaga  keltirdi.  Shuriga 
qaramay,  xalqimiz  bukilmas  irodasini,  matonatini  namoyon  etib,  yorug'.  cha -rog'on  kunlar 
kelishiga intilib, kurashib
 

---

yashadi. U stalincha qatag'onning liar qanday shiddatiga dosh berib, o'z asriy qadriyatlarini, 
udumlari,  rasm  -  rusumlarini  saqlab,  imon  -  e'tiqodida  sodiq  qoldi  va  hamisha  milliy 
istiqloi sari dadil harakatlanishda davom etdi.
 
Biz,  milliy  istiqlol  davri  kishilari  jonajon  yurtimiz  ozodligi  va  mustaqiiiigi  yo'lida 
kurashib.  stalincha  qatag'on  qurbonlari  bo'lgan  aziz  insonlar  xotirasini  doimo  qalbimiz 
to‟rida  saqlamog'imiz.  kirak  Bu  har  birimiz  uchun  farzu  qarzdir.  Yurtboshimizning  2001 - 
yil  l-maydagi  farmoni  bilan  har  yili  31  -avgust  kunini  «Qatag'on  qurbonlari>>  xotirasini 
nishoniash  kuni  deb  e'lon  qilinganligi  g'oyatda  quvonarlidir.  Bu  hozirgi  avlodning  shahid 
ketganlar xotirasi oldidagi ehtiromining urnumxalq e'tirofidir.
 
3.  Urushdan keyingi yillarda ma'muriy-buyruqbozlik tizimi 
zo‟ravonliginmg kuchayishi 
11 Jahon urushidan keyin «mamlakatda rahbarlik qilish usuliari normal holatga o'tadi, 
tinch  qurilishga  moslashtiriladi,  ijtimoiy-siyosiy  hayot  demokratlashtiriladi»  degan  orzu -
niyatlar  ro'yobga  chiqmadi.  Aksincha,  iqtisodiyotda,  ijtimoiy  -siyosiy  va  ma'naviy  hayotda 
ma'muriyatchilik  kuchaydi.  Mamlakatni  boshqarish  partiya -  davlat  apparatida  rahbarlik 
lavo/.imlarini  egallagan  tor  doiradagi  xodimlar  tomonidan  tayyorlanadigan,  shaxsan  Stalin 
imzosi  bilan  matbuotda  e'lon  qilinadigan  farmon  va  qarorlar  orqali  amalga  oshiriladigan 
bo‟iib qoldi. Nammani, xususan, joylardagi rahbarlarni nazorat ostiga olgan totalitar tuzum 
Kremida  o‟tirganiarga  mamlakatni  farmon  va  qarorlar  bilan  boshqarish  imkoniyatini 
berardi.
 
Respublikalarning,  jumladan,  O'zbekistonning  iqtisodiy,  ijtimoiy,  madaniy  sohadagi 
muammolami hal qilish huquqlari yanada cheklanib bordi. Stalinning g‟alabani ta'minlashda 
rus  xalqi  asosiy  rol  o'ynadi,  degan  mash'um  g'oyasi  butun  mamlakatni  ruslashtirish 
siyosatiga  aylandi.  Ommaviy  axborot  vositalari,  Kompartiya  va  komsomol  tashkilotlari 
ruslarni «katta», «ulug' og'amiz» deb baralla targ'ib qila boshladi. 
Sovet  hokimiyatining  dastlabki  yillarida'noq  boshlangan  qishloq  aholisini  yerdan 
mahrum qilish jarayoni urushdan keyin ham davom etdi 1946- yil sentabrda VKP(b) MQ va 
SSSR hukumatining  «kolxozlarda  qishloq  xo‟jalik ustavining buzilishini tugatish  choralari 
to'g'risida»  qarori  e'lon  qilindi.  Qishloq  xo'jaligiga  aloqasi  bolmagan  1300  tashkilotga 
yordamchi  xo'jalik  sifatida  berib  qo‟yilgan  6  ming  gektar  yerni  kolxozlarga  qaytirish, 
kolxozlardagi  boshqaruv  apparati  shtatidan  51  ming  kishini  qisqartirish  kabi  ijobiy  ishlar 
bilan  birga,  jiddiy  xatoliklarga,  adolatsizlikiarga  yo'l  qo'yildi.  Kolxozlar  manfaatlarini 
himoya  qilish  bayrog‟i  ostida  respublika  qishloqlarida  istiqomat  qilayotgan  50  ming 
koixozehi  oilasi  qo'lidags  tomorqa  verlaridan  25  ming  gektari  ustavda  belgilanganidan 
«ortiqcha»  deb  tortib  olindi.  Kolxoz  hududida  yashagan,  ammo  unga  a'zo  bo'lmagan  20 
ming  xo'jalikning  go'yo.  «qonunga  hilof»  ravishda  egallagan  2,5  ming  gektar  yerlari  ham 
tortib olindi. Qishloq aholisini yerdan mahrum etish jarayoni 50  - yillarda ham davom eldi, 
Bu  tadbirlar  turmushi  nochor  bo‟lgan  qishloq  aholisining  ahvolini  yanada  og‟irlashtir di. 
Bunday adolatsizlikka hech kim qarshi
 

---

chiqa  olinadi.  Qishloq  xo'jalik  artelining  odamlardan  so'ramasdan  tu/iigan  nizomini 
o'zgartirishni,  nizom  qoidalarini  qishloq  aholisining  manfaatlariga  moslashtirishni 
respublika  rahbariyati  ham,  qishloq  aholisining  o‟zi  ham  ko'tarib  chiqa  olmadi.  Negaki. 
totalitar  tuzum  hammani  jilovlab  olgan  edi.  Odamlar  asoratga  solingan,  siyosiy  mutelikda 
yashardi.
 
Totalitar  tizimning  eski  kasali  yana  qayta  la  nib.  sovet  jamiyati  urushdan  keyin 
boshdan kechirayotgan benihoya og'ir iqtisodiy qiyinchilik. ma‟naviy -ruhiy kemtiklik. o'tkir 
ijtimoiy-siyosiy tanglik sharoyitida mamlakatda hech bir norozilik, tushkunlik holatlarga izn 
bermaslik  maqsadlarida  bir  yoqlama  qattiqqo'l  siyosat  yuritish  yo'lini  tutdi.   Bunda 
kommunistik  tnafkura  bosimini  ayni  chog'da  Markazda  va  joylarda,  xususan,  miiliy 
respublikalarda  butun  choralar  bilan  kuchaytirishga  asosiy  urg'u  berildi.  Hukmron 
kompartiyaning  bu  boradagi  makkorligi  shundaki;  u  keng  milliy  hududlar  aholisini,  unin g 
ilg'or,  o'qimishli,  ziyoli  kuchlarini,  mahalliy  milliy  kadrlami  doimiy  tahlikada  tutish,  siltab 
turish,  itoatda  saqlash  uchun  bu  yangi  qatag'on  mavsumini  awalo  Markazdan  boshlashni 
maqbul  topdi.  Xususan,  1946-1948  yillarda  VRP(b)  Markazqo'mi  tomonidan  ad abiyot. 
san'at,  ilm-fan  sohalarida  o‟tkazilgan  bir  qator  anjumanlar,  bahslar  va  ular  yuzasidan  qabul 
qilingan,  mohiyatan  «g'oyasizlik  va kosmopolitizmga qarshi kurash ruhi»  bilan sug'orilgan 
talay  «muhim»  qarorlar  va  hujjatlar  qatag'onning  yangidan  boshlan ib.  avj  olishiga  sabab 
bo'ldi.
 
Masalan,  VKP(b)  MQning  1946-  yil  fevralida  qabul  qilgan  «/.vezda»,  «Leningrad» 
jumallari  to'g'risida,  so'ngroq  «Katta  hayot»  kinoftlmi,  V.Muradelining  «Buyuk  do'stlik» 
operasi to'g‟risidagi qarorlari bunga turtki bo‟iib xizmat qildi, 
Shu  asosda.  30-  yillar  mash'um  qatag'onning  davomi  sifatida  ilg'or,  mustaqil  fikr 
yurituvchi,  yurt,  millat  manfaatlarini  o'ylovchi,  qayg‟uruvchi,  shu  ruhda  ijod  qiluvchi 
ziyolilami  ham  Markazda,  ham  joylarda  ta'qib  va  quvg‟in  qilish  jarayoni  avj  o lib  ketdi. 
Bundan  shu  hukmron  tuzumga  tobe  bo'lgan,  qo'l -oyog‟i  zanjirband  etilgan  jafokash 
O'zbekistonning ko'plab ilg'or ziyoiilari, ijodkorlari hayoti va qismati ham chetda qolmadi.