esa, ya'ni tovar sotishdan olingan umumiy daromad ishlab chiqarish xarajatlaridan yuqori bo’lmasa, korxona
faoliyati to’xtatiladi.
Agarda bitta qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishdan olinadigan daromad, uni ishlab chiqarish
xarajatlaridan yuqori bo’lsa, korxona mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishi lozim. Agarda bitta
qo’shimcha mahsulotdan olingan daromad ishlab chiqarish xarajatlariga teng bo’ladigan bo’lsa, mahsulot
ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Agarda korxona ishlab chiqarishni
davom ettirish to’g`risida qaror qabul qilgan bo’lsa, u shuncha mahsulot ishlab chiqarishi kerakki,
chegaraviy xarajatlar chegaraviy daromadga teng bo’lsin. Ushbu shartlar universal xarakterga ega bo’lib,
mulkchilikning
istalgan shakli, bozorning istalgan tuzilmasiga nisbatan qo’llanilishi mumkin.
Ishlab chiqarishga kapital qo’yish samaradorligi, kamida ikkita omilga bog`liq bo’ladi:
- ishlab chiqarish xarajatlarini oshish sur'ati (asosan texnologiya tomonidan belgilanadi);
- ishlab chiqarishni monopollashganlik darajasi.
2 Qoplash tamoyili.
Ushbu tamoyil investitsiya kiritishda samaradolikni baholashga yangi yondashuvni belgilash imkonini
beradi. Investitsiya kiritishdagi qaror qabul qilish erkinligi, ularni amalga oshirishdagi erkinsizlik va
cheklashlarga o’z o’rnini bo’shatadi.
Misol uchun,
nima sotib olish kerak, nima ishlab chiqarish kerak, qancha summani kreditga olish
lozim, qancha muddatga va qaysi foizlarda va hokazolar to’g`risida qaror qabul qilishda korxona erkinlikga
ega. Ammo ushbu jarayonlar amalga oshirilgandan so’ng orqaga qaytish juda ham qiyin. Uskuna xarid
qilingandan so’ng uning pulini qaytarish uchun undan bir necha yil davomida foydalanish lozim,
kredit
shartnomasi bo’yicha pul mablag`lari ajratilgandan so’ng ular bo’yicha foizlarni to’lash shartdir. Shuning
uchun, investitsiyaviy loyiha o’z kuchiga kirgandan so’ng, faoliyat erkinligi ancha cheklanadi. Albatta xarid
qilingan uskuna yoki texnologiyalarni qaytarib berish yoki uchinchi shaxslarga sotish mumkin, lekin bu
yo’qotishlar bilan bog`liq bo’ladi. Shuning uchun ham investitsiyaviy loyihada mumkin bo’lgan hatolarni
oldindan hisob kitob qilish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
3. Kapital qo’yilmalar samaradorligining moddiy va puldagi bahosini o’zaro muvofiqlashtirish
tamoyili
.
Samaradorlikni baholashning uch xil varianti mavjud:
- xarajat va ishlab chiqarishning nisbiy narxlarini taqqoslash orqali, ya'ni faqatgina pul bilan baholash.
Tajribalarning ko’rsatishicha, samaradorlikni faqatgina pul hajmi bilan baholash noto’g`ri bo’ladi,
ayniqsa
prognoz (bashorat) qilib bo’lmaydigan inflyatsiya sharoitida;
- samaradorlikning pul va texnik omillarini o’zaro muvofiqlashtirish orqali. Gap shundaki,
investitsiyaviy loyihaga kiritilgan texnologiyalar ham katta rol o’ynaydi;
- loyihaning bozor (qiymat) bahosini hisobga olmaydigan texnik yondashuv, bunday yondashuvdan
O’zbekiston sharoitida
deyarli foydalanilmaydi;
4. Moslashuv xarajatlari tamoyili.
Moslashuv xarajatlari - bu yangi investitsiyaviy muhitga moslashish bilan bog`liq bo’lgan barcha
xarajatlardir. Bularga ishlab chiqarishni qayta tashkil etish, xodimlarni qayta o’qitish, bozor
kon'yunkturasiga moslashish va shunga o’xshash xarajatlarni kiritish mumkin. Vaqt yo’qotish daromad
yo’qotish deb qabul qilinadi. Har doim ham investitsiyaviy loyiha to’g`risida qaror qabul qilishdan uni
amalga oshirishgacha bir oz vaqt o’tadi. Birdaniga moslashib ketish deyarli mumkin emas.
Moslashuv uchun to’lov sifatida, joriy pul oqimining keskin kamayishini hisobga olish mumkin.
Hattoki aksiya va obligatsiyalarni ham, ularni bozor qiymati tushib ketayotgan vaqtda foyda bilan sotib
bo’lmaydi. Vaqtdan yo’qotish kapitalni ishsiz qolishi va daromadning kamayishiga olib keladi. Ishlab
chiqarishga investitsiya kiritishning moslashuv xarajatlari esa yanada yuqori bo’ladi.
Faraz qilaylik uskunalar o’rnatilgan, ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan bir vaqtda bozor kon'yunkturasi
o’zgardi va
texnologiyalar, demak mavjud uskunalarni ham, almashtirish to’g`risida qaror qabul qilindi.
Misol uchun, qo’l mehnatini mashina mehnatiga almashtirish. Bu ma'lum moslashuv xarajatlariga olib
keladi, ular quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
- kadrlarni qayta tayyorlash;
- eski uskunalarni sotish va yangisini xarid qilib olish;
- shtat qisqarishi munosabati bilan ishsiz qolgan xodimlarga kompensatsion to’lovlarni amalga
oshirish;
- o’z kuchini yo’qotmagan shartnomalar bo’yicha jarimalar to’lash va h
Shuning uchun ham
moslashuv xarajatlarini, mahsulot tannarxiga kiritish lozim. Ushbu xarajatlar
qiymati xom-ashyo, materiallar va texnologiyalar qiymatidan qanchalik yuqori bo’lsa, kapital qo’yilmalarni
Do'stlaringiz bilan baham: 
