Toshkent davlat agrar universiteti agronomiya fakulteti agronomiya va dehqonchilik kafedrasi

3.  Geografik  qobiqning  tuzilmasi.  X,ar  bir  geosistema  o'zining  tuzilmasi  bilan 

harakterlanadi.  Tuzilmani  geosistemalarning  qismlarini  o'zaro  joylanishi  va  ularning 

birikish  yo'llari  yoki  geosistemaning  makon  va  zamonda  shakllanishi  deb  tushunish 

mumkin. 

Geografik qobiqning muxim xususiyatlari 

Diqqat qiling! 

Geografik qobiq boshqa geosferalardan o'ziga xos xususiyatlari bilan farq 

qiladi. Siz bu xususiyatlarni moxiyatiga tushunasangiz Geografiya fanining 

jamiyat oldidan vazifasini anglab atasiz. 

Geografik qobiq uchun vertikal, gorizontal va vaqt tuzilmalari xosdir. 

Geografik  qobiqning  komponentlari  yarus  ko'rnishida  joylashan:  pedosfera, 

gidrosfera,  atmosfera  joylashgan,  bu  yaruslarning  o'rtalaridagi  tutash  joylarda  biosfera 

vujudga kelgan. 

Geografik  qobiq  komponentlarining  o'zaro  aloqasi  hosil  bo'lgan  turli  darajadagi 

geosistemalar  o'rtasida  gorizontal  yo'nalishda  modda  va  energiyaning  oqimilari  bilan 

bog'lanish, aloqadorlik yuz beradi. Bu aloqadorlik bevosita va bavosita bo'lishi mumkin. 

Masalan, qo'shni geosistemalar bir-biri bilan bevosita aloqada bo'ladi. Bir-biridan uzoqda 

joylashganlar esa bavosita, ya’ni shamollar, havo oqimlari, suv oqimlari va boshqalarda 

hayvonlar vakillari ishtirokida aloqadorlikda bo'ladi. 

Geosistemalarning vertikal va grizontal bo'linishlari ularning makoni tuzilmasini 

hosil qiladi. 

Guosistemalar uchun vaqt tuzilmasi xosdir. Chunki geosistemalar makon va 

zavonda harakat qiladi va yashaydi. 

Dinamika  geosistemalarning  har  qanday  o'zgarishlari  bo'lmasdan,  balki  ularning 

tuzilmasini  buzilishiga  olib  kelmaydigan  takroriy  o'zgarishdir.  Sochavaning  fikricha, 

geosistemalarning dinamik o'zgarishi ularda sifatiy o'zgarishlarni vujudga keltirmaydi. 

Geosistemalarning 

dinamikasi 

ularning 

barqrorlik 

darajasini 

ifodalaydi. 

Barqarorlikning  belgisi  -  geosistemada  doimo  yildan  yilga  fasliy  aspektlarning 

11 

 

takrorlanishidir.  Maolum  vaqtdan  keyin  o'zgargan  geosistemalarni  yana  tiklanish 

qobiliyatini saqlab qolish ham dinamik o'zgarishlarga kiritilishi mumkin. 

Kuchli  taosir  natijasida  buzilishlarga  uchragan  geosistemalar  yana  qaytadan 

tiklanish  qobiliyatiga  ega  bo'lolmaydi.  Bunday  geosistemalarda  ularning  tuzilmalarida 

sifatiy o'zgarishlar yuz beradi. 

Shunday  qilib,  barqarorlik  va  o'zgaruvchanlik  -  geosistemalarning  ikki  muxhim 

dialektik bog'langan sifati ekan. Ularning nisbati geosistemalarning darajasiga va boshqa 

sharoitlarga bog'liq. 

4. Geografik qobiqning uzulganlik va uzulmaganlik xususiyati. 

Uzilganlik va uzilmaganlik quyidagi qarama-qarshi tomonlar bilan ko'zga 

tashlanadi (Preobrajenskiy, 1972). 

Uzilmaganlik 

Uzilganlik 

o'zaro aloqadorlik 

yakkalik 

sidrg' alik 

ayrim-ayrimlik

12 

 

sakrashlik

 

asta-sekinlik 

mahalliy emas 

mahalliylik 

cheksiz bo'linuvchanlik 

bo'linishning cheklanganligi. 

Uzilganlik va uzilmaganlik geografik qobiqning ayrim umumiy xususiyatlarini aks 

etiradi.  Ayrim  geograflar  geografik  qobiqning  uzilmaganlik,  boshqalari  esa  uzilganlik 

xususiyatini 

tajriba 

natijalari 

oladilar. 

Masalan, 

Armand 

tabiiy 

geografik 

rayonlashtirishda uzilmaganlik tamoyiliga, Solncev esa uzilganlik tamoyiliga asoslanadi. 

Munozaralarning  asosiy  sababi  tadqiqotchilar  tomonidan  geografik  qobiq  uchun 

xos  bo'lgan  uzilmaganlik  va  uzilganlik  xususiyatlarini  e’tiborga  olmaslikdir. 

Uzilmaganlik  geografik  qobiqning  makon  bo'yicha  sidirg'a  tarqalishida,  uzilganlik  esa 

uning  ichki  tuzilmasida  mavjud  yuo'lgan  nisbatan  yaxlitlikka  ega  bo'lgan  regional  va 

mahalliy darajadagi geosistemalarning mavjud bo'lishida ko'rinadi. 

5. Geografik qobiqdagi qutbiy assimmetriya. 

Geografik  qobiqning  qutbiy  asimmetriyasi,  ya’ni  shimoliy  va  janubiy 

yarimsharlarning bir-biriga o'xshamasligi quyidagilarda ko'rinadi. 

-  er shakli asimmetriya tuzilgan. Shimoliy qutb o'qi janubiy o'qdan qisqaroq bo'lib 

uning shakli yuraksimon tuzilishda. Bu shaklda er shimioliy qutbda bir muncha siqilgan, 

janubiy  qutbda  esa  kengayadi.  Yuraksimon  shaklning  asosiy  sababi  er  po'stida 

moddalarning notekis tarqalishidir. 

-  er  yuzasida  materik  va  okeanlarni  taqsimlanishidagi  asimmetriya.  Quruq 

maydoni shimoliy yarim sharda ko'proq (39 %), janubiy sharda esa 19 % ni tashkil etadi. 

Shimoliy qutb atrofida shimoliy muz okeani o'rab turadi, janubiy qutb atrofida Antarktida 

materigi  joylashgan.  Shimoliy  yarimsharning  50-70  S  kengliklarida  Boltiq,  Aldan, 

Anabar,  kanada  qalqonlari  joylashgan  bo'lsa,  shu  kengliklarda  janubiy  yarimsharda  esa 

Afrika-Antarktida,  Avstraliya-Antarktida,  Bellinsgauzen  okean  cho'kmalari  joylashgan. 

Og'irlik kuchi geometrik markazga mos tushmasdan, u shimoliy yarim sharda siljigan. 

-  geografik qobiq tuzilmasidagi asimmetriya. Janubiy yarim shar iqlimi shimoliy 

yarim  shar  iqlimiga  nisbatan  bir  muncha  mo'tadildir.  Bunga  okean  taosir 

ko'rstadi.  Iliq  oqimlar  shimoliy  yarim  sharda  Shimoliy  muz  okeanigacha, 

janubiy  yarim  sharda  esa  subtropiklargacha  etib  boradi.  Shimoliy  qutbiy 

mintaqalarda  dengiz  muzlari,  ko'p  yillik  muzloqlar  keng  tarqalgan  bo'lsa, 

janubiy qutbiy mintaqalarda asosan materik qoplama muzligi keng rivojlangan. 

Mavzu bo'yicha yangiliklar 

Bir-butunlik, geosistema faolligi, geosistema barqarorligi, 

uzulchanlik va uzulmaganlik, qutbiy asimmetriya 

 

13 

 

Shunday qilib, geografik qobiq murakkab tuzilishga va xususiyatlarga egs bo'lgan 

o'ziga xos geografik sistema ekan. 

TAYANCH IBORALAR VA ATAMALAR Geografik qobiq tabiiy 

komponentlar,  tabiiy  kompleks,  geosistemalar,  geosistemalar  tuzilmasi,  litosfera, 

atmosfera, geosfera, biosfera, landshaft, er po'sti, ozon qatlami, troposfera, nurash po'sti, 

mahaliy,  sayyoraviy,  regional,  faciya,  geografik  qobiqning  bir  butunligi,  modda  va 

energiya  aylanigi,  geosistemalarning  o'zgaruvchanligi,  geosistemalar  dinamikasi, 

uzilganlik va uzilmaganlik, qutbiy asimmetriya. 

ASOSIY ADABIYOTLAR . Kalesnik S.V. 

Obshie geograficheskie zakonomernosti Zemli. M., 1970. 

2. Gerenchuk K.I. i drug. Obshee zemlevedenie. M., 1984. 

3. Milpkov F.N. Obshe zemlevedenie. M., 1990. 

4. Kalesnik S.V. Umumiy er bilimi qisqacha kursi. T., 1966. 

5. Shubaev L.P. Umumiy er bilimi. T., 1975. 

6. Ermolaev M.M,vvedenie v fizicheskuyu geografiyu. L., 1975. 

7.  Maqsudov  X.,  Abdug'aniev  I.,  Xisomov  A.  Umumiy  er  bilimidan  laboratoriya 

mashg'ulotlari. T., 1986. 

SAVOLLAR 

1. Geografik qobiq tushunchasi qanday shakllangan? 

2. Geografik qobiqni yuqori va quyi chegaralari qanday o'tkaziladi? 

3. Geografik qobiqni yana qanday nomlarini bilasiz? 

4. Geografik qobiq qanday tarkibiy qismlardan tashkil topgan? 

5. Geografik qobiq qanday xususiyatlarga ega? 

6. Geografik qobiqni bir butunligini isbotlovschi misollar keltiring. 

7. Qutbiy asimmetriya nima? U qanday xususiyatlarga ega? 

4-5-MASHGULOT MAVZUSI:ERNING KOSMOSDA TUTGAN ORNI. 

MASHG'ULOT REJASI: 

1. Kosmos to'g'risida tushuncha 

2. Kosmik sistemalar 

3. Quyosh sistemasi va uning tuzilishi 

4. Kosmosni geografik qobiqqa taosiri 

Mavzuning maqsadi: 

Kosmosni tuzilishi, undagi kosmik sistemalar, 

kosmosda erning tutgan o'rni, er tabiatiga kosmosni 

taosiri to'g'risida maolumotlar berish. ____________   

Kosmos to'g'risida tushuncha. 

Bizni  o'rab  turgan  olamni  kosmos  (koinot)  deb  yuritiladi.  U  vaqtga  va  fazoga 

14 

 

nisbatan  cheksizdir.  Unda  turli  osmon  jismlari  -  yulduzlar,  sayyoralar,  kometalar, 

asteroidlar,  meteoridlar,  gaz  va  chang  tumanliklari  mavjud.  Er  ham  kosmosdagi  osmon 

jismlaridan biri bo'lgan sayyora. Uning harakatiga, kosmosdjagi o'rniga, tabiatiga kosmik 

omillar  doimo  taosir  qilib  turadi.  Chunki  uning  rivojlanishi  kosmos  qonunlarga  ham 

bog'liqdir. 

Kosmos  asosan  vodorod  va  geliydan  tashkil  topgan.  Boshqa  elementlar  unchalik 

katta  miqdorni  egallamaydi.  Kosmik  moddalarning  98  %  yulduzlarda  to'plangan.  Ular 

qaynoq ionlashgan gaz - plazmadan tashkil topgan bo'lib, o'zlaridan kosmosga issiqlik va 

yorug'lik  tarqatuvchi  quyoshlardir.  Ular  xilma  xildir.  Shuning  uchun  ham  ularni  turli 

rivojlanish  bosqichida  kuzatiladi.  Butun osmon 88  ta yulduz  turkumiga  bo'lingan bo'lib, 

ularni  yulduzlarning  o'ziga  xos  joylanishiga  qarab  topish  mumkin.  Bu  yulduzlarni 

o'rganishda sizga yulduzlar kartasi yordam beradi. 

Muammoli vazit 

Er xam sistemalardagi xarakat kosmik jismdir. U kosmosdagi 

turli oboektlar bilan o'zoro aloxida va taosirda bo'ladi. 

Geografik qobiqqa taosir qilib turuvchi ekzogen jarayonlarni 

tushunish uchun kosmos to' g'risidagi maolumotlarga ega 

bo'lish kerak. 

Yulduzlarning  kattaligiga  qarab  mittiy,  o'rtacha,  gigant  yulduzlarga,  ranggiga  kra, 

oq,sariq va qizil yulduzlarga ajratishadi. 

Kosmosdagi  sayyoralarning  massasi  0,1  %  ga  etmaydi.  Ular  sovuq  osmon  jismi 

bo'lib,  o'zlaridan  katta  bo'lgan  osmon  jismi  atrofida  aylanadi.  Issiqlik  va  yorug'likni 

o'zlariga yaqin bo'lgan yulduzlardan oladi. 

Yulduzlararo  bo'shliqqa  chang  va  gazlar  hamda  ularning  to'plamlari  tumanliklar 

kuzatiladi. 

Kosmik sistemalar. 

Kosmosdagi  jismlar  tarqoq  joylashsada,  ular  maolum  bir  sistema  doirasida 

harakatlanadi  va  rivojlanadi.  Kosmosni  bevosita  kuzatish  mumkin  bo'lgan  qismi 

metogalaktika deyiladi. Unda birnecha mln dan ortiq galaktikalar mavjudligi aniqlangan. 

Biz  ham  shunday  galaktikalardan  birida  yashaymiz.  Bizning  galaktika  osmonni  belbog' 

kabi  o'rab  olgan  yorug'  tasma  -  somon  yo'lidagi  yulduzlar  va  osmondagi  boshqa  yulduz 

turkumlarini  o'z  ichiga  oladi.  Galaktikaning  shakli  elipsoid  shaklida  bo'lib,  unda  150 

mlrdga yaqin yulduzlar joylashgan. Bundan tashqari unda 1000 mln dan ortiq tumanliklar 

ham mavjud. Uning diametri 30000 p ga yaqin (1 parsek = 30*10

12

 km). 

Uning  yadrosidan  yiliga  bir  quyosh  sistemasiga  teng  miqdorda  modda  koinotga 

tarqalib  turadi.  Quyosh  galaktika  markazidan  10000  p  uzoqlikda  joylashgan.  Quyosh 

galaktika  atrofida  200  mln  yil  ichida  bir  marta  aylanib  chiqadi.  Bu  yilin  galaktika  yili 

deyiladi. 

Quyosh sistemasi va uning tuzilishi 

Kuyosh  sistemasi  galaktika  tarkibidagi  kattaligi  va  murakkabligi  turlicha  bo'lgan 

behisob  sistemalardan  biridir.  U  galaktika  tekisligining  shimolida  25  p  masofada 

15 

 

joylashgan.  Unga  eng  yaqin  bo'lgan  Sentavr  yulduzi  o'rtasidagi  masofa  1,31  p. 

Sistemaning markazida sariq yulduz guruhiga kiruvchi quyosh joylashgan. Uning atrofida 

9  sayyora  va  uning  oylari  (42  ta)  asteroidlar,  kometalar,  meteorid  jismlar  aylanadi. 

Sayyoralar  orasidagi  fazo  nihoyatda  siyraklashgan  gaz  va  kosmik  changlar  bilan  to'la. 

Undan  elektomagnik  nurlanishlar  o'ta  oladi.  Bu  nurlanishlar  magnit  va  gravitacion 

maydonlar eltuvchisidir. 

Quyoshning  diametri  ernikidan  109  marta  katta  va  massasidan  taxminan  333000 

marta  ortiq.  X,amma  sayyoralarning  massasi  quyosh  massasining  taxminan  0,1  %  ini 

tashkil  etadi  holos.  Shuning  uchun  quyosh  o'zining  tortish  kuchi  bilan  quyosh 

sistemasining hamma aozolarining harakatini boshqaradi. 

Quyoshda  sistemaning  99.9%  massasi  to'plangan  bo'lsada,  hamma  harakatning 

miqdorini  faqat  2  %  quyoshga  to'g'ri  keladi.  X,amma  jismlar  quyosh  atrofida  soat 

strelkasi yo'nalishiga teskari tomon harakatlanadi. 

Sayyoralar  quyosh  atrofida  quyidagi  tartibda  aylanadilar:  Merkuriy,  Venera,  Er, 

Mars,  Yupiter,  Saturn,  Uran,  Neptun,  Pluton  sayyoralarining  kattaligi  bo'yicha  tartibi: 

Yupiter, Saturn, O'ran, Neptun, Er, Venera, Mars, Pluton, Merkuriy. Merkuriy va Venera 

yo'ldoshlarga  ega  emas.  Sayyoralarni  ichki  (Merkuriy,  venera,  Er,  Mars)  va  tashqi 

(Yupiter,  Saturn,  Uran,  Neptun)  gigant  guruhlarga  bo'linadi.  Pluton  hozircha  yaxshi 

o'rganilmagan. Uni uchinchi guruhga kiritish mumkin. 

Sayyora  yo'ldoshlari  sayyoralar  bo'yicha  quyidagicha  taqsimlangan:  Erda  -  1  ta, 

Marsda  -  2  ta,  Yupiterda  -  16  ta,  Saturnda  -  17  ta,  Uranda  -  14  ta,  Neptunda  -  2  ta, 

Plutonda - 1 ta. eng yirik yo'ldoshlar: Triton (6000 km, Neptun), Titan (5800 km, Saturn), 

Ganimed (5270 km, Yupiter), Kalisto (5000 km, Yupiter), Io (3640 km, Yupiter), Evropa 

(3100, Yupiter). Yo'ldoshlardan faqat Titanda atmosfera mavjud. 

Asteroidlar  yoki  kichik  sayyoralar,  asosan  Mars  va  Yupiter  orbitasi  oralig'ida 

aylanadi va bevosita qaraganda ko'rinmaydi. 1801 yilda birinchi asteroid Cerera (955 km) 

kashf  qilingan.  Xpzirgi  vaqtda  3000  dan  ortiq  asteroidlar  maolum.  Ularning  umumiy 

massasi  Er  massasining  atigi  0,1  qimiga  to'g'ri  keladi.  1968  yilda  Ikar  asteroidi  Erga 

ancha  yaqinlashdi  (masofa  10  mln  km.).  Asteroidlarning  diametri  1  km  dan  1000  km 

gacha boradi. 

Kometalar fazoda quyoshdan uzoqda joylashib, markazlarida chang va muzlardan 

tuzilgan,  yadrosi  bo'lgan  juda  xira,  tumanli  oqish  dog'lar  shaklida  ko'rinadi.  Quyoshga 

yaqinlashib  o'tayotgan  kometalarda  yorug'  yadro  va  uzun  dum  aniq  ko'rinadi.  Galiley 

kometasi  har  76  yilda  Erdan  ko'rinadigan  zonada  paydo  bo'ladi.  1986  yilda  bu  kometa 

yaxshi  o'rganildi.  Uning  tanasi  vodorod,  kislorod,  uglerod,  temir,  gidrokso-va  sianid 

ionlaridan tashkil topganligi aniqlandi. Kometa o'z tanasidan aralashgan sekundda fazoga 

50 t gaz sochib turgan. 

Kosmosning geografik qobiqqa taosiri. 

1.  Er va Quyosh o'rtasidagi masofa er yuzasiga tushayotgan va kelayotgan quyosh 

radiaciyasining  miqdorini  belgilab  beradi.  Quyoshning  qisqa  to'lqinli  radiaciyasi  er 

atmosferasining yuqori qatlamlaridagi muhim fizik kimyoviy jarayonlarga sabab bo'ladi. 

Ko'zga  ko'rinadigan  va  infraqizil  nurlar  erga  issiqlik  “etkazuvchi”  asosiy  vasita 

hisoblanadi.  Quyosh  erni  yoritibgina  qolmay,  uni  isitadi  ham.  Quyosh  aktivligining 

16 

 

faoliyati  bir  qator  geofizik  hodisalarni  vujudga  keltiradi.  Zaryadlangan  zarrachalarning 

quyoshdagi  portlashlar  tezlatgan  oqimi  erning  magnit  maydoniga  taosir  etadi  va  magnit 

bo'ronlarni vujudga keltiradi. Magnit bo'ronlari zaryadlangan zarrachalarni atmosferaning 

nisbatan quyi qatlamlariga olib kirishga olib keladi va natijada qutb yog'dulari kuzatiladi. 

2.  Erning quyosh sistemasidagi sayyoralar qatoridagi o'rni undagi moddalarning 

zichligiga, massasiga taosir ko'rsatadi. Erning o'rtacha zichligi 

-3 

granitnikidan  ikki  marta  ko'p.  Yaoni  5.5  g.  sm  .  Erning  massasi  va  uning  zichligi  o'z 

atrofida kuchli tortish maydoni hosil qilib u bilan atmosfera va gidrosferani tutib turadi. 

3. Er orbitasini siqiqligi - uning ekscentrisiteti 0,01678 ga, ya’ni 0 ga yaqindir. Bu 

holat quyoshdan kelayotgan energiya miqdorini doimiy bo'lishini taominlaydi. Radiaciya 

miqdori yil  davomida  5  %  ga  o'zgarib  turadi  xolos.  Bu  er  yuzasi  haroratini o'zgarishiga 

unchalik taosir ko'rsatmaydi. 

4. Er  yuzasiga  tushgan  meteoridlar  quyidagi  zonalarni  hosil  qiladi.  Bug'lanish, 

erish,  plastik  deformaciyalar,  yupqa  maydalanish,  kuchli  va  chuqur  buzilishlar,  bundan 

tashqari  er  yuzasiga  tushgan  yirik  meteoridlar  krater  shaklidagi  relpefni  hosil  qiladi. 

Meteoridlar  hosil  qilgan  relpef  shakllari  materiklar  bo'yicha  quyidagicha  taqsimlangan: 

Shimoliy  amerikada  -  62,  Evroosiyoda  -  57,  Afrikada  -  16,  Janubiy  Amerikada  -  5, 

Kanadaning  Sadbergi  tuzilmasidagi  krater  -  0,8  mlrd  yilmuqaddam  diametri  10  km 

bo'lgan meteorid tushishidan hosil bo'lgan. Kraterning hozirgi diametri 27x50 km. 

eslab qoling! 

Kosmos turli osmon jismlaridan tashkil topgan. Ularni tortish kuchi ushlab turadi va 

xaarkatlantiradi. Erga Quyosh sistemasida xarakatlanadi. Erga tortish kuchi, kosmik 

nurlar, turli oboektlar (meteor, asteroid, kometa va changlar) yulduzlar ayniqsa 

Quyosh sayyoralar taosir qilib turadi. Kosmosni zarali taosiridan Erni magnit 

qobig'i, atmosfera, ozon qatlami, geografik fazo ximoya qiladi. Xozirga kommosda 

aqlli mavjudotlar yashayotgan osmon jismi. Erimizdir. Shuning uchun Er o'xshashi 

yo'q sayyoradir. Uni saqlash va tabiatni boyitish xammamizning ishimizdir. 

TAYANCH IBORALAR VA TUSHUNCHALAR 

1. Kosmos,  koinot,  metagalaktika,  galaktika,  somon  yo'li,  yulduzlar,  sayyoralar, 

kometalar, asteroidlar, meteor va meteoridlar. 

2.  Quyosh  sistemasi,  uni  tashkil  qilgan  osmon  jismlari,  orbita,  korpuskulyar 

nurlar, quyosh aktivligi. 

3.  Quyosh  energiyasi  va  uning  manbasi,  qutb  yog'dulari,  magnit  bo'ronlari, 

ionlashish. 

SAVOLLAR 

1. Kosmos qanday moddalardan va sistemalardan tashkil topgan? 

2. Quyosh sistemasiga qaysi osmon jismlari kiradi? 

3. Quyoshning geografik qobiq uchun qanday ahamiyati bor? 

4.  Geografik  qobiq  rivojlanishda  asteroidlar,  meteorlar  va  kometalarning  roli 

bormi? 

5. Erni quyosh sistemasidagi tutgan o'rni qanday ahamiyatga ega? 

17 

 

ADABIYOTLAR 

1. Vroncov-Velpyaminov. Astronomiya. T., 1988. 

2. Krivoluckiy A.E. Golubaya planeta. M., 1985. 

3. Milpkov F.N. Obshee zamlevedenie. M., 1990. 

4. Neklyukova N.P. Obshee zemlevedenie. M., 1976. 

5. Obshee Zemlevedenie. M., 1984. 

6- 

MASHG'ULOT MAVZUSI: OY TABIATI VA UNING 

XUSUSIYATLARI. 

MASHG'ULOT REJASI: 

1. Oy erning tabiiy yo'ldoshi. 

2. Oy harakati. 

3. Oy fazalari. 

4. Oy sirti va uning o'rganilishi 

5. Oyning yichki tuzilishi 

6. Oyning er tabiatiga taosiri. 

Oy erning tabiiy yo'ldoshi. 

Oy  erga  eng  yaqin  bo'lgan  osmon  jismi  va  erning  yagona  tabiiy  yo'ldoshidir.  U 

tortishish  kuchi  taosirida  er  atrofida  aylanadi.  Oy  bilan  er  o'rtasidagi  o'rtacha  masofa 

384400  km  ga  teng.  Oyning  diametri  3476  km.  Oy  radiusi  1740  km.  Oy  sirtining 

maydoni 3,8x10 km . O'rtacha zichligi 3,34 gr sm . Oyning massasi er massasidan 81,3 

marta tortishish kuchi esa 6 marta kichikdik. 

Oyning  faraz  qilingan  o'qi  orbita  tekisligiga  nisbatan  qiyaligi  6

0

  40000.  Oy 

albedosi 6,7 %, erniki esa 35 %. 

Oy quyosh  sistemasida  ichki  va  tashqi kuchlar  taosirida rivojlanayotgan  mustaqil 

kosmik jismdir. Uning massasi kichik bo'lganligidan tortishish kuchi ham ozdir. Shuning 

uchun  uning  atrofida  turli  gazlarni  ushlab  tura  olmaganligidan  unda  atmosfera  va 

gidrosferalarga ega emas. Quyoshdan kelayotgan rentgen, ultrabinafsha va korpuskulyar 

nurlar  (quyosh  shamoli)  Oy  yuzasiga  to'siqsiz  etib  keladi.  Bu  nurlar  hayotning 

rivojlanishi  uchun  xavflidir.  Oy  atmosferasi  bo'lmaganligi  sababli  uning  albedosi 

ernikidan ancha kichik. 

Oy harakati. 

Oy er atrofida 1,2 km/sek tezlikda soat strelkasiga teskari yo'nalishda o'rta hisobda 

27,32166  sutkada  g'o'la  aylanib  chiqadi.  Bu  vaqtni  siderik  Oy  deyiladi.  Oy  fazalarida 

aylanish  vaqti  hisoblanganda  u  29,5  sutkaga  teng  bo'ladi.  Bu  sinodik  Oy  deb  yuritiladi. 

Sinodik Oy oy kalendarini tuzish uchun asos qilib olingan. Erning tortish kuchi oynikiga 

nisbatan katta bo'lganidan oyning o'z atrofida aylanishiga majbur qiladi. Oy harakati yo'li 

elips shaklida. Shuning uchun Oy harakati vaqtida Oy bilan er o'rtasidagi masofa o'zgarib 

turadi. Oy va er o'rtasidagi minimal uzoqlik 356400 km bo'lsa, maksimal uzoqlik 406800 

km  ga  tengdir.  Oyning  o'z  o'qi  va  er  atrofidagi  aylanish  vaqti  burchagi  bir  xil 

bo'lganligidan  biz  oyning  orqa  tomonini  ko'ra  olmaymiz.  Quyosh  nurlari  tomonidan 

oyning bizga qaragan toonini yortilishi xususiyatiga ko'ra uni turli fazalarda ko'ramiz.

Oy fazalari. 

18 

 

Oy  o'zidan  nur  chiarmaydi.  Uni  quyosh  nuri  yoki  quyosh  nurining  erdan  qaytgan 

qismi yoritishi mumkin. Shuning uchun ham Oy erdan turli shaklda ko'rinadi. Oy er bilan 

quyosh  o'rtasida  bo'lganida  u  erga  o'zining  qorong'i  tomoni  bilan  turadi.  Bir  ikki  kundan 

so'ng osmonning g'arbiy qismida Oy o'xshash bo'lgan o'roq shaklida ko'rinadi. Bu yangi Oy 

deyiladi. 7 kundan so'ng erdan Oy bilan quyosh orasidagi burchak 90 gradus bo'ladi. Bu Oy 

fazasini  birinchi  chorak  deyiladi.  14-15  kundan  so'ng  to'lin  Oy  bo'ladi.  22  kunda  oyning 

faqat  sharqiy  tomoni  yoritiladi.  Oy  yarim  doira  bo'lib  ko'rinadi.  Buni  oxirgi  chorak 

deyiladi. 29,5 sutkada Oy oyga o'xshash bo'lgan o'roq shakliga o'xshash ko'rinadi. Bu eski 

oydir. 

Oy sirti. 

Uning  sirti  qora-oq  rangda,  uning  albedosi  7,3  %.  Oyda  kunduzi  va  kechasi  15 

sutkaga teng. Oy yuzasi kunduzi +110 S, kechasi -120 S bo'ladi. Oyning osmoni kunduzi 

ham qorong'i bo'ladi. Chunki unda atmosfera yo'q. 

Oy  sirtida  diametri  bir  necha  100  m  dan  bir  necha  100  km  gacha  keladigan 

halqasimon  tog'larning  30000  dan  ortig'i  Oy  kartalarida  aks  ettirilgan.  Oyning  bizga 

ko'rinmaydigan tomonida tog'liklar ko'p, qoramtir, tekislik va dengizlar juda oz. 

Oyning o'rganilishi. 

2.01.59  yil Luna 1 kosmik stanciya uchirildi. Lekin u Oy sirtiga tushmaydi. 

12.09.59 yilda Luna 2, 14,09 kuni Oy sirtiga birinchi bo'lib tushirildi. 

4.10.59  darajasi  Luna  3  oyning  ko'rinmas  tomoniga  o'tib  erga  uning  rasmini 

yubordi. 

17.11.70  yilda  Luna  17  yordamida  Lunaxod  1  yomg'irlar  dengizining  shimoliy 

g'arbiy qismiga tushiriladi. U Oy yuzasida 10,54 km masofani bosib o'tdi. 

16,01,73 yilda Luna 21 Lunaxod 2 tushirildi. U 4 Oy davomida 37 km masofa 

bosdi. 

Avgust boshida (1976) Luna 24 Oy jinslarida 2 m li kolonkani erga olib qaytdi. 

20.07.69  yilda  Apolon  2, Nil  Armstron,  edvin,  Oldvin birinchi  bo'lib  Oy  yuzasiga 

tushdilar. 25 kg gruntini olib qaytishdi. 

Ular oyda 21 soat 36 minut bo'ldilar. 

12.11.69 yilda Apolon 12 oyda 31 soat bo'ldilar. 

31.01.71  yilda  Apolon  14  noyabr  (1971).  Apolon  15  sentyabr  (1972).  Apolon  16. 

Dekabr 1972. Apolon 17.