Toshkent davlat agrar umversiteti qalandarov muxitdin maxmudovich

Oq qayin (Betula pendula Roth..)
Birinchi kattalikdagi daraxt bo‘yi 24-28 metrgacha o‘sadi. 
Anosiy tanasi oq rangda bo‘lib, juda manzarali ko‘rinishga ega.
Оч g‘ayin nihollari birinchi yillari juda sekin o‘sishi bilan ajralib
167

---

turadi. 50 yoshlarida 25m balandlikka, 24 sm diametrga ega 
bo‘ladi.
11.28-tasm. Yashil kompozitsiyada qatnashgan manzarali gullar
kompozitsiyasi.
Oq qayin erta hosilga kiradi, ochiq yerlarda 10-15 yoshla­
rida, qayinzor o‘rmonida 20-30 yoshlarida hosilga kiradi. Qayin 
urug‘larinining unuvchanligi yuqori - 80%. Qayin yog‘ochidan 
oliy sifatli faner tayyorlanadi. Bu qayin turi Rossiya o‘rmon- 
larida keng tarqalgan. Ko‘kalamzorlashtirishda ahamiyati juda 
yuqori, oq tanasi va chiroyli barglari manzarali hisoblanadi. 
Daraxt tanasidan qayin sharbati olinadi. Bulardan tashqari daur 
qayini (Betula daurica Pall.) momiq qayin (Betula pubescens 
Ehrh), yermann qayini (Betula yermanii Cham.) kabi muhim 
turlari bor. Shimoliy Amerikada qog‘oz qayini (Betula 
papyrifyera Marsh.) keng tarqalgan. Barcha qayin turlari 
manzarali daraxtlar hisoblanadi, ko‘kalamzorlashtirishda keng 
foydalaniladi.
168

---

M arjon daraxt (Sambucs)
Bu turkunming vakillari buta yoki kichik daraxt bo‘lib, 
bo‘yi 8 m ga yetadi, shox-shabbasi tarvaqaylab o‘sadi, po‘stlog'i 
kulrang, bo‘yiga yorilgan bo‘ladi. Kurtaklari yirik, tuxumsimon, 
uchi o‘tkir. Poyasining o‘zagi yumaloq, g‘ovak bo‘ladi. Barglari 
murakkab, toq patsimon tuzilgan bo'lib, har bir barg qarama- 
qarshi joylashgan 3-7 ta bargchadan iborat bo‘ladi. Bargchalari 
tuxumsimon, cheti tishchali, yonbargchalari bor. May-iyun 
oylarida gullaydi. Gullari mayda, to‘g‘ri tuzilgan, oq, xushbo‘y 
bo‘lib, shoxchalaming yuqori qismida 90 - 100 tadan to‘planib, 
ro'vak hosil qiladi. Ular ikki jinsli, besh a’zoli tipda. Mevasi 3 -
5 (a mayda danakchali rezavor meva, avgustda yetiladi, qizil- 
binafsha rangda. Barglari to‘kilib ketsa ham, yetilgan mevalari 
butada saqlanadi, ular qushlar uchun ozuqa hisoblanadi, o‘z 
navbatida, qushlar ham urug‘larining tabiatda tarqalishiga 
yordam beradi. Urug‘i mayda, yonidan ezik. Bu turkumning 
qariyb 25 ta turi bo‘lib, ular mo‘tadil va subtropik iqlimli 
liududlarda tarqalgan.
Quyida eng ko‘p tarqalgan qora va qizil marjon daraxti 
uslida to‘xtalib o‘tamiz.
Qora m arjondaraxt (Sambucus nigra L.) ning guli oq 
yoki sariq rangda. U aprel-may oylarida gullaydi. Ular yig‘ilib 
uovdaning uchida ko‘p gulli to‘pgul hosil qiladi. Mevasi iyul- 
nvgust oylarida yetiladi, qora, eti qora-qizg‘ish bo‘lib, uchta 
urug'i bor. Urug‘i mayda. tuxumsimon. Bahorda sepiladigan 
bo'Isa, albatta, stratifikatsiya qilinishi zarur, aks holda, unib 
chiqniaydi. Qora marjondaraxt to‘nkasidan ko‘karadi, parxish 
yo'li bilan, qalamchasidan ko‘paytiriladi. U o‘rmonzorlarda, 
yo‘l bo‘ylarida. turli tashlandiq yerlarda o‘sadi.
Marjondaraxtning bu turi MDHning Yevropa qismida, Kav- 
ka/.da va Qrimda yovvoyi holda o‘sadi. U Kichik Osiyoda ham 
lurqalgan. Soyaga, qurg‘oqchilikka chidamli buta, nam ycrda 
yaxshi o‘sadi.