Toshkent axborot texnologiyalari universiteti "axborot xavfsizligi" fakulteti

Enshteyn postulatlari.

Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi fazo hamda vaqt toʻgʻrisidagi eski ( klassik )tassavurlar oʻrniga kelgan ma'lumotdir.1905-yilda maxsus nisbiylik nazariyasi yaratildi . Bu nazariya yorugʻrik tezligidan kichik , lekin unga yaqin bo'lgan har qanday tezlik bilan harakatlanayotgan jismlaming harakat qonunlarini o'z ichiga oluvchi mexanik qonunlarning umumlashmasidan iborat bo'lib, unga relyativisitik mexanika ("katta tezliklar mexanikasi") deb nom berildi.

1. Nisbiylik prinsipi. Fizik qonunlar bunda faqat mexanik qonunlar emas , balki elektromagnetizm , optika qonunlari ham nazarda tutilyapti ) barcha inersial sanoq sistemalarida oʻrinlidir . Boshqacha qilib aytganda , ayni biror fizik hodisani inersial sanoq sistemalarining birida kuzatish tufayli olingan natijalar boshqa inersial sanoq sistemalarida olingan natijalardan farq qilmaydi.

2. Yorugʻlik tezligining doimiylik prinsipi. Yorug'likning vakuumdagi tezligi barcha inersial sanoq sistemalarida birday qiymatga ega bo'ladi. U yorug'likning tarqalish yo'nalishiga hamda yorugʻlik chiqaruvchi jism va kuzatuvchining harakatiga bogʻliq emas . Bu prinsip klassik mexanikadagi tezliklarni qoidasiga mutlaqo ziddir.

Nisbiylik nazariyasidagi tezliklarni qo’shishning realistik qonuni:



- umumiy tezlik

Maxsus nisbiylik nazariyasining birinchi postulati Galileyning nisbiylik prinsipiga muvofiq keladi va uni yorug’likning tarqalish qonunlariga joriy etib, umumlashtiradi. Ammo ikkala postulatning bir vaqtdagi tadbiqi Galiley almashtirishlariga ziddir.

Bu ikkala postulat barcha eksperimental dalillar bilan tasdiqlangani uchun, bu ziddiyat postulatlar orasida emas, balki postulatlar bilan Galiley almashtirishlari orasida mavjuddir. Chunki Galiley almashtirishlarini yorug‗lik tezligiga yaqin tezlikdagi harakatlarga tadbiq etib bo‗lmaydi. Eynshteyn shunday almashtirishlarni topdiki, bu almashtirishlar maxsus nisbiylik nazariyasining ikkala postulatiga ham, Galiley almashtirishlariga ham muvofiq keladi.

Xulosa:

Hayotda ikki xil sanoq sistemasi bor ekan inersial va noinersial. Bularning farqi shunda ekanki, inersial sanoq sistemasida ikki jism bir biriga nisbat tinch bo’lsa bu inersial sanoq sistemasi hisoblanarkan.Ammo ikki jism bir biriga nisbatan tinch bo’lmasa bu noinersial sanoq sistemasi deyiladi.

Hayotimizda noinersial sanoq sistemasi ko’p uchraydi bunga oddiy misol: ko’chadagi ikkita mashina bir-biriga nisbatan ko’pincha noinersial harakat qiladi chunki inersial qilish qiyin. Bunga misollarini yuqorida keltirib o’tim

Galiley va Lorens alamashtirishlari huddi kirish qismida yozganimdek: Bir inersial sanoq tizimidan boshqasiga o‘tganda Nyutonning klassik mexanikasida fazoviy koordinatalar va vaqt uchun Galiley almashtirishlari, relyativistik mexanikada esa Lorens almashtirishlari o‘rinli bo‘ladi.
Enshteyn postulatlari ummuman katta tezlik haqida. Hozirgi vaqtda eng katta tezligi hisoblanadi. Enshteyn esa o’z postulatlarida yorug’lik tezligiga teng emas lekin unga yaqin tezli haqida keltirgan. Unday tezliklarni qo’shish klassik mexanikadigi tezliklarni qo’shishga ummuman to’gri kelmaydi. Bu tezliklarni qo’shish formulasini yuqorida keltirib o’tganman
Foydananilgan adabiyotlar:

1. 
   M.Usmonov Fizika. Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma.
   
2. 
   3-ma`ruza matni (Mexanik energiyaning saqlanish qonuni. Relyativistik mexanika)
   

Foydananilgan tarmoqlar:

1. 
   Staff.tiiame.uz
   
2. 
   Arxiv.uz
   
3. 
   Fayllar.org