Toshkent axborot axborot lashtirish texnologiyalari

1.6. Internet - xizmatlar va elektron biznes tizimlarida xavfsizlik muammolari

Hozirda Internet-xizmatining quyidagi tijorat shakllari keng tarqal-

gan:

Internet-banking;

Internet-treyding;

Intemet-sug‘urta;

ASP ilovalarini ijaraga berish bo‘yicha xizmat ko‘rsatish.

Internet-banking. Zamonaviy Intemet-texnologiyalar banklarga xiz-matlarining bir qismini yangi saviyaga o‘tkazishga va shu orqali yangi mijozlami jalb etishga va ularga xizmat qilish xarajatlarini pasaytirishga imkon yaratadi. An’anaviy banklaming aksariyati o‘z mijozlariga elek­ tron xizmat qilish va schet to‘lovining qo‘shimcha shakllarini tavsiya etadi. Faqat Internetda ish yurituvchi banklar nisbatan yaqinda paydo bo‘ldi. Ular Web-banklar deb ataladi. Eng yirik Web-banklar sirasiga First Internet Bank, Net-Bank, CompuBank va qator boshqa banklar taalluqli.

Internet-banking deganda, odatda, mijozga oddiy kompyuter yorda-mida standart brauzemi ishlatib bank schyotidan Internet orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish imkoniyatining berilishi tushuniladi. Inter-net-banking tizimining namunali varianti mijozlarga bank ofislaridagi

fizik shaxslarga (tabiiyki, naqd pul bilan bajariladigan amallar bundan istisno) taqdim etiluvchi bank xizmatining to‘liq to‘plamini o‘z ichiga oladi.

Hozirda Internet-banking xizmati har biri Internet orqali amalga oshiri- luvchi quyidagi imkoniyatlarga ega:

naqd pulsiz hisob-kitoblami bajarish;

kommunal xizmatlar uchun to‘lovi;

Internetdan foydalanish uchun to‘lovi;

uyali va peydjing aloqa operatorlari schyotlarini to'lash;

ichki va banklararo hujjat asosidagi toMovlami bajarish;

o‘z schyotlari bo‘yicha mablagMami o‘tkazish;

istalgan vaqt oralig'i uchun o‘z schyotlari bo‘yicha barcha bank amallarini kuzatish.

Intemet-banking tizimidan foydalanish mijozlarga qator imtiyozlar beradi:
foizli stavkalari nisbatan yuqori;

shaxsan bankka borish zaruriyati yo‘qligi hisobidan mijozning vaqt i jiddiy tejaladi;

mijoz sutkada 24 soat shaxsiy schyotini nazoratlash va moliya bozoridagi vaziyatning o‘zgarishiga tezdan reaksiya ko‘rsatish imkoni-yatiga ega.

Intemet-banking tizimlari plastik kartalar bo'yicha amalga oshirila-digan amallarni kuzatishda juda asqotadi-karta hisobidan mablag'ni chiqarish tizimlar tomonidan tayyorlangan hisoblar bo‘yicha ko'chirmada darhol akslantiriladi. Bu mijozga o‘z amallarini nazorat-lashda qulaylik tug‘diradi.

Internet-treyding. Intemet-texnologiyalar fond bozori uchun juda istiqbolli. Internet-texnologiyalar tufayli, dunyoda bo'sh kapitalni qo'yishning eng yaxshi usuli sifatida tan olingan qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish, hozirda barcha xohlovchilar uchun oson. Inter­ net-treyding investorlarni bitimlarni tuzishning soddaligi va onlayn-brokerlaming xizmatiga ta’riflaming pastligi bilan o‘ziga jalb qiladi.

Internetning zamonaviy imkoniyatlari ko‘chmas mulk bilan boMadigan amallarni (sotib olish, sotish, almashtirish, meros bo'yicha berish, ijaraga berish va h.) an’anaviy shakllariga nisbatan aytarlicha yengillashtirish va tezlashtirishga imkon beradi. Mijoz uyidan chiqmas-dan ko‘chmas mulkni sotib olishi va sotishi, mutaxassis maslahatini ol-ishi mumkin. Bu amallarni bajarish uchun kompyuteri, Internetdan foy-dalana olishi va bankda schyoti boiishi kifoya.

Internet-sug'urta. Sug‘urtalash deganda sug‘urtalanuvchi-mijoz (sug‘urta xizmatlarini sotib oluvchi) bilan sug‘urtalovchi (bunday xiz-matlarni taqdim etuvchi) o‘rtasida shartnoma munosabatlarini o‘rnatish va madadlash tushuniladi. Sug‘urtalovchi sug‘urta dasturini ishlab chiqadi va aniqlaydi, mijozga taklif etadi, agar sug'urtalanuvchi rozi bo‘Isa, ikkala tomon shartnoma tuzadi. Mijoz birdaniga va muntazam to‘lovlarni amalga oshiradi, sug‘urtaIovchi, o‘z navbatida, so‘g‘urta ho-lat kelishi bilan sug'urtalanuvchiga sug‘urta shartnomasi shartlari bo'yicha kompensatsiya pulini toMashga majburiyat oladi.

Bitimga kelishish jarayonida sug‘urta polisi deb ataluvchi hujjat shakllantiriladi. Bu hujjat sug‘urtalovchi va sug‘urta kompaniyasi uchun yuridik hujjat hisoblanadi. Unda sug‘urta obyekti (mol-mulk, odam, mas’uliyat), sug‘urtalanuvchi holat, sug‘urta muddatining boshlanishi va nihoyasi, sug‘urta summasi, sug‘urta mukofoti kabi muhim tomonlari oldindan aytib o‘tiladi.

Rivojlangan mamlakatlar sug‘urta kompaniyalarida sug‘urta polis-larini amalga oshiruvchi Intemet-kanallar mavjud.

ASP ilovalarini ijaraga berish bo'yicha xizmat ko'rsatish. Yangi iqtisodiyot rivojining istiqbolli yo‘nalishlaridan biri ASP (Applications Service Providing) ilovalarini ijaraga berish bo‘yicha xizmat ko‘rsatishdir. Internet yoki xususiy tarmoq orqali foydalanuvchidan uzo-qdagi serverda joylashgan ilovalardan foydalanishni ASP ilovalari amalga oshiradi.

ASP ilovalarining provayderi o‘zining serverlariga ilovalaming dasturiy ta’minotini o‘rnatadi va ulardan mijozlarning foydalanishini ta’minlaydi. Mijoz kompyuteriga bunday dasturiy ta’minotni o‘matishi, uni yangilashi, zaxira nusxalashi va h. shart emas. Barcha ishlarni ASP provayderi bajaradi. Mijoz provayderga ilovalardan foydalangani uchun ijara haqini to‘laydi.

Kompaniyalaming ASP xizmatlaridan foydalanishining sababi qu-yidagilar:

- kompaniya ehtiyoj sezgan eng yangi texnologiyalardan xavf-xatarsiz, katta xarajatsiz va ma’muriy javobgarsiz foydalanish;

ilovalardan tezda foydalanish zaruriyati;

agar kompaniyani ilova qandaydir sabablarga to‘la qoniqtirmasa, osongina voz kechish imkoniyati.

Yaqin yillarda ASP bozorining tez o‘sishi kutilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, barcha kompaniyalarga istalgan biznes-ilovalardan bir xilda foydalanishni taqdim etish orqali, biznes rivojida barqarorlikni
ta’minlaydi. Aksariyat analitiklarning fikricha, keyinchalik ASP modeli biznes ilovalardan foydalanish usullarining orasida ustunlik qilishi mumkin.

Elektron biznes xaridor va sotuvchi orasidagi aloqani tashkil etish, buyurtmani ifodalash, muhokama qilish, o‘zgartirish, tovarlarni va xiz-matlarni sotish usullarini hamda toMovni amalga oshirish jarayonlarini o'zgartirish uchun yangi texnologiyalardan foydalanadi. Hozirda elek­ tron tijorat va biznesning aksariyat muammolari axborot xavfsizligi bi­ lan bog'liq, ya’ni xavfsizlik muammolari elektron tijorat va biznes rivo-jidagi jiddiy to‘siq hisoblanadi.

Har qanday tijorat kompaniyasining boshqa kompaniyalar bilan yoki ushbu kompaniyaning boMimlari orasida aloqa o‘rnatilishi zarur. Hozirda global Internet tarmog‘i o‘zining uzellari o‘rtasida ishonchli va arzon axborot almashinuvini ta’minlaydi. Ochiq global Internet tarmog‘i kanallaridan faol foydalanuvchi elektron biznesning ishlashi jarayonida ko‘pgina xavf-xatarlar paydo bo'ladi.

Internetdan foydalanish kanallari kompaniyaning axborot re-surslaridan chetdan foydalanishga imkon berishi mumkin. Kommuni-katsion, xususan HTTP - protokol asosidagi dasturlardan ehtiyotsizlik bilan foydalanish axborot tizimining ishga layoqatligini buzuvchi va/yoki axborot tizimi ma’lumotlarini buzuvchi maxsus dastur - «Troyan otlarining» kirishiga olib kelishi mumkin. Bu xil dasturlaming ichida viruslar keng tarqalgan. O'ziga xos malakali mutaxassislar korpo-rativ axborot tarmoqlariga bilinmasdan kirish uchun ko‘pincha umum-maqsad tarmoqlardan foydalanadi lar.

Elektron qutisining tez-tez ishlatilishi niyati buzuq odamlarga elek­ tron biznes bilan shug‘ullanuvchi tashkilot foydalananuvchilari nom-larini obro‘sizlantirishga yordam berishi mumkin. Foydalanuvchilar ma’lumotlarini (ismlar, parol lar, PIN - kodlar va h.) saqlovchi tizimi­ ning zaif joylarini qidirishdan tarmoqda keng ishlatiluvchi maxsus das­ turlardan foydalanish mumkin.

Internet konfidensial axborotni dunyoning istalgan nuqtasiga yub-orishi mumkin, ammo agar u yetarlicha himoyalanmagan bo‘lsa, ushlab qolinishi, nusxalashtirilishi, o‘zgartirilishi hamda har qanday chetdagi foydalanuvchilar - niyati buzuq odamlar, raqiblar va oddiy qiziquvchilar tomonidan o‘qilishi mumkin. Masalan, yetarlicha himoyalanmagan to‘lov topshirig‘i yoki kredit kartochka nomerini jo‘natayotganda esda tutish lozimki, jo ‘natish xususiy/shaxsiy tarmoq orqali amalga oshiril-mayapti va chetdagi foydalanuvchilar xabaringizni manipulatsiya qilish

imkoniyatiga ega. Undan tashqari xabaringiz almashtirilib qo‘yilishi mumkin: xabarlami xuddi B foydalanuvchidan yuborilganidek A foy-dalanuvchidan yuborish usullari mavjud. Internet tarmog‘i maxsus paket, tamomila qonuniy paketlar, sonining haddan tashqari ko'pligi uzatishdagi buzilishlar, tarmoq komponentlarining nosozligi tufayli ishga layoqat bo‘lmasIigi mumkin. Bunday hollar «xizmat qilishdan voz kechish» deb ataladi va elektron tijorat uchun eng jiddiy tahdid hisobla­ nadi. 1.1-jadvalda axborot xavfsizligi buzilishining statistikasi keltiril-gan.

		l.I-jadval