226
14.7
-
rasm.
Kolosnikli chuqur sahna, cho‘ntaklar va arersahna tuzilishining asosiy
sxemalari (mexanik uskunalash variantlari shartli ravishda ko‘rsatilgan):
a-g
– bitta cho‘ntakli arersahnasiz;
j-i
– ikkita cho‘ntakli;
k-l
– arersahnali
cho‘ntaksiz;
m
– cho‘ntaksiz va arersahnasiz.
Sahna kengligi aktyorlar o‘ynaydigan maydon yoki portalhamda kulisalarning
yon tomonlarini bezaklashda qo‘llaniladigan
maxsus qurilmalar, hajmli
dekoratsiyalar, aktyorlar turadigan, chiroq jihozlari o‘rnatiladigan joylar
kengligidan tashkil topadi. Odatda, sahna kengligi portal teshigi kengligidan
kamida 2 baravarga kattaroq bo‘lishi lozim.
Sahna chuqurligi, odatda, portal
kengligidan 1,5 martaga kattaroq bo‘ladi.
227
Sahna ostidagi planshetda rejadagi o‘lchamlari sahna o‘lchamlariga teng
bo‘lgan tryum ko‘zda tutiladi. Tryumning turtib chiqqan konstruksiyalarning
pastki qismlarigacha bo‘lgan balandligi kamida 2,2 metr qilib olinadi. Qoplama
planshet uskunalari, o‘yib o‘rnatiladigan
aylanuvchi doira, halqali doira
qo‘llanilganida, shuningdek bu kabi uskunalar bo‘lmaganida tryum bir qavatli qilib
loyihalashtiriladi. Barabanli aylana, ko‘taruvchi-tushuruvchi maydonchalar va
shunga o‘xshash sahna uskunalarini loyihalashtirishda tryum qavatlarining soni
loyihada belgilanadi.
Sahna oldi
zalga bo‘rtib
chiqqan qilib, to‘g‘ri chiziqli yoki
tomoshabinlar o‘rindiqlari zonasiga aylanib tutashadigan tarzda loyihalashtiriladi.
Sahna oldining yon qanotlari (kaliperlari) tomosha zalining ko‘ndalang o‘tish
yo‘llari bilan kesishguncha davom ettirilishi mumkin. Sahna oldining uzunligi
qurilish portali kengligidan kam bo‘lmagan qilib loyihalashtiriladi. Yon qanotlar
bo‘lmagan hollarda sahna oldidan tomoshabinlar o‘tiradigan birinchi qatorgacha
zaldagi o‘tish yo‘llariga olib boruvchi kamida
ikkita zina yoki pandus
loyihlashtiriladi. Shuningdek, sahna oldi perimetri bo‘yicha yaxlit zina ko‘zda
tutilishi ham mumkin. Sahna pardasi tushirilgan holatlarda ham sahna oldiga
chiqish uchun imkoniyat yaratilishini ta’minlash tavsiya etiladi.
Pol sathidan turtib chiqqan konstruksiyalarning pastki qismlarigacha
balandlik 2,1-2,4 metr qilib qabul qilinadi. Orkestrning bitta artisti uchun
maydon – kamida 1,3 m
2
. Loyihalashtirishda orkestr o‘rasi o‘rnini yopish va o‘ra
to‘sig‘i hamda polini o‘zgartirish imkoniyatlarini ko‘zda tutish tavsiya etiladi.
Sahna oldining orkestr o‘rasi ustiga osilib turishi dramatik
va musiqali-dramatik
teatrlarda o‘ra kengligining 1/3 qismini, musiqali komediya hamda opera va balet
teatrlarida ¼ qismini tashkil etadi. Orkestr o‘rasi o‘rnining yon tomonlarida
(tomosha zali devorlaridan hisoblaganda) eni kamida 1,2 metrni tashkil qiluvchi
sahna oldi uchastkalari qoldiriladi. Sahna oldi orkestr o‘rasi ustidan osilib
turganida orkestr o‘rasida sahna tomonga pasayib ketuvchi zinapoyasimon pol
loyihalashtirilishi mumkin. Tomosha zalining
tuzilishi sahna bilan uzviy
bog‘liqdir. Misol uchun, sahnada ro‘y berayotgan voqealarni portal kengligi bilan
chegaralangan o‘rinlar zonasida bemalol ko‘rish, eshitish va anglash mumkin.
228
Dramatik teatrda tomoshabin aktyor mimikasini sahna “qizil liniyasi”dan 25
metr uzoqlikdan tushuna oladi. Opera teatrida bu masofa 32 metrni tashkil qiladi.
Undan tashqari, yaxshi ko‘rish va eshitishning eng qulay gorizontal va vertikal
burchaklari ham me’yorlanadi. Tomosha zalining ikkita asosiy turi mavjud –
yarusli
va
amfiteatr
.
Tomosha zalining hajmi dramatik teatrda bitta tomoshabin o‘rni uchun 4-6
m
3
, opera teatrida – 6-8 m
3
qilib hisoblanadi. Zaldagi tomoshabinlarning o‘rinlari
bitta tomoshabin uchun 0,7-0,8 m
2
hisobidan loyihalanadi.
Bitta zalda janri va sahnaviy yechimlari turlicha bo‘lgan spektakllar, jamoat
tadbirlari, kinofilmlar, konsertlar va shu kabi tomoshalarni namoyish qilishda zarur
bo‘lgan shart-sharoitlarni ta’minlash uchun
sahna va tomosha zalining
transformatsiyasi qo‘llaniladi. Teatrlarda
rejali
va
fazoviy
transformatsiyalar,
shuningdek ularning turlicha kombinatsiyalari qo‘llanilishi mumkin. Sahna va
zalda me’moriy-rejali yechimlarning turli variantlarini rejali transformatsiya
yordamida yaratgan holda turli tadbirlarni o‘tkazishda zal va sahnaning asosiy
parametrlari – hajmi va shakli o‘zgartirilmaydi.
Fazoviy transformatsiya esa
radikal vosita hisoblanib, u yordamida zallarning nafaqat shakli va hajmini,
shuningdek sonini ham o‘zgartirish mumkin. Natijada, har bir o‘tkaziladigan tadbir
uchun zarur hajm va shaklga ega zalga ega bo‘lish hamda inshootdan foydalanish
samaradorligini oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Sahna qoshida texnologik
ta’minot xonalari: yon tomondagi devorlarni yoritish lojalari: zal tepasiga olib
chiqiladigan sofitlar saqlanadigan xonalar (tomosha zali tepasida),
chiroq
proektorlari, chiroq apparatlari xonalari (tomosha zalining orqa devori ortida):
frontal yoritish chiroqlari uchun xona (frontal yoritish lojasi), ovoz apparaturasi
o‘rnatilgan xona, diktorlar va tarjimonlar kabinalari, ovoz operatori lojasi (tomosha
zalining orqa devori ortida yoki tomosha zali tarafdan shu devor yonida);
rirproeksiya xonasi (sahna yoki arersahna ortida); tiristor xonasi (sahna yaqinida).
