Toshkent arxitektura qurilish instituti raximov shavkat turdimurodovich beton va temir-beton texnologiyasi

 
3.13-jadval 
Yo„l va aerodrom qoplamalari uchun betonlar vazifalarining belgilangan 
ko„rsatkichlari 
Yo„l 
kategor
iyasi 
Qoplama 
Beton markasi 
(klassi) 
Sovuq ta'siriga chidamlilik 
markasi, haroratga qarab 
egilish-
dagi  
markasi 
siqilish-
dagi 
markasi 
-10 
0
C 
gacha 
-20 
0
C 
gacha 
-20 
0
C 
dan past 
I, II 
O, V 
50; 55 
50 
F100 
F150 
F200 
N 
40 
35 
- 
F50 
F50 
III 
O, V 
45 
40 
F100 
F150 
F200 
N 
35 
30 
- 
F50 
F50 
 
Ц/С nisbatini talab etiladigan egilishdagi mustahkamlik va siqilishga bo‗lgan 
klassiga  nisbatan  Yu.M.  Bajenov  formulasi  yordamida  aniqlanadi.  Ц/С  nisbati 
ko‗rsatkichlariing eng yuqorisi hisob uchun qabul qilinadi: 
 
 
 
 
  
  
 
 
      
 
 
 
 
 
 
 
     
 
 
  (          
 
)
      
 
bu  yerda: 
 
 
 
  –  sementning  egilishdagi  faolligi.  Mavjud  ma'lumotlar  yoki  
3.14-jadval bo‗yicha qabul qilinadi. 

---

183 
 
α – to‗ldiruvchilar sifatini belgilovchi koeffitsient bo‗lib, 0,37; 0,4; 0,42 mos 
ravishda past, o‗rtacha va yuqori sifatli to‗ldiruvchilar uchun. 
 
 
 – 
jalb qilingan havo xajmi, %.
 
3.14-jadval  
Sement markasi va faolligi o„rtasidagi nisbat 
Sement markasi 
Egilishdagi minimal  
faolligi, MPa 
М400 
5,4 
М500 
5,9 
М550 
6,1 
М600 
6,4 
 
Beton qorishmasiga jalb qilingan havo miqdori quyidagicha bo‗lishi kerak: 
-
 
bir qatlamli va ikki qatlamli qoplamaning ustki qatlami uchun - 5-7; 
-
 
qoplamaning pastki qatlami uchun -3-5. 
Keyingi  xisob-kitob  ishlari  hamma  betonlar  uchun  umumiy  formulalardan 
foydalanib  amalga  oshiriladi.  Shu  bilan  birga  yo‗l  va  aerodrom  qoplamalari 
betonlari uchun yirik to‗ldirgich orasi ochilish koeffitsientini  1,5 – 1,6 chegarasida 
qabul qilinadi. 
Quyidagi  misolda  1-kategoriyali  yo‗l  qoplamasining  ustki  qatlami  betoni 
tarkibini  xioblashda  ko‗rib  chiqamiz.  Betonning  egilishdagi  mustahkamligi 
 
  
     
  betonning
 
sovuq  ta'siriga  chidamliligi  G‗200.  Beton  qorishmasining 
markasi  J1.  Beton  qorishmasi  beton  yotkizgich  yordamida  uzatiladi.Betonning 
qotish  sharoiti  –  normal  sharoitga  yaqin.  Beton  mustahkamligining  variatsiya 
koeffitsient 14%.  
Materiallar: semen ––ПЦ500 Д0 Н; НҚ 26%; 
Chaqiq tosh donalari o‗lchami 5 – 20 mm, to‗kma zichligi 1450 kg/m
3
; 
Qum Mk 

1,6; zarralar orasidagi bo‗shliq 0,43; 
Beton qorishmasining harorati -10 
0
С; 

---

184 
 
Beton qorishmasiga jalb qilingan havo miqdori 5-7%; 
Beton loyihaviy mustahkamlikka erishadigan vaqt – 28 sut. 
Maxsus  shartlar  –  С-3  superplastifikatori  va  SNV  havo  jalb  qiluvchi 
qo‗shimchalardan foydalaniladi. 
Beton mustahkamligining o‗rtacha darajasi: 
 
 
   
  
 
 
 
 
       
   
   
 
    
  
 
        
; 
Zarur Ц/С 
 
 
 
 
 
 
 
   
  
  (           )
       
   
           (             )
           
 
 
 
 

 0,39; 
 
  
 

 6 МPа (GОSТ 10178 bo‘yicha ПЦ 500). 
JH 

 7%; 
Текshirish: Ц/С 

 2,9

2,38; 
Suv sarfi 
С 

 С
0
 – 3(27- ЦхНҚ)+3(3-Мк) 

 160-3(27-26)+3(2-1,6)

158 кg/m
3
. 
Beton  qorishmasining  harorati  pasayishi  xisobiga  suv  miqdorining 
o‗zgarishi: 
 
 
   
 
(         (      ))(           )
           (         (       ))
 
     
(         (       ))(           )
           (         (       ))
      
 
 
C-3  superplastifikatoridan  foydalanish  xisobiga  S
t
  ga  nisbatan  15%ga 
o‗zgaradi. Bundan suv miqdori: 
С 

 0,85

С
т

0,85

155 

 132 кg/m
3
. 
Sement miqdori: 
Ц 

 (Ц/С)

С 

 2,9

132 

383 кg/m
3
. 
 
Tekshirish: Ц 

 383 

 300. 
Chaqiqtosh miqdori: 

---

185 
 
   
    
 
 
(      )
 
 
 
 
 
 
 
 
    
          
   
 
 
   
           
 
 
α 

 1,55. 
 
Tekshirish: Ch/

ч
 

 1130/2700 

 0,42  - 0,42-0,44 ga mos keladi. 
Qum miqdori:  
    (       (
 
 
 
     
 
 
 
    ))    
  
  (       (
   
    
       
    
   
    ))                  
 
 
Tekshirish: Қ/Ц 

 680/383 

 1,755 

 2. 
Natija: 
Ц 

 383 кg/m
3
; 
С 

 132 кg/m
3
; 
Ч 

 1130 кg/m
3
; 
Q 

 680 кg/m
3
; 
 
 
Jami: 2325 кg/m
3
. 
Tekshirish: 
     (      
 
 
 
     
 
 
 
 
 
 
 
)   (      
   
    
       
    
   
 
   
    
)  
     
 
С-3 superplastifikatorining miqdori kimyoviy qo‗shimchalardan foydalanish 
tavsiyalari bo‗yicha sement massasiga nisbatan 0,8% quruq modda xisobidan qabul 
qilinadi:                  С-3 

 0,8

383/100 

 3,064 кг/m
3
. 
Havo  jalb  qiluvchi  qo‗shimchaning  miqdori  kimyoviy  qo‗shimchalardan 
foydalanish  tavsiyalari  bo‗yicha  sement  massasiga  nisbatan  miqdori  kimyoviy 

---

186 
 
qo‗shimchalardan  foydalanish  tavsiyalari  bo‗yicha  sement  massasiga  nisbatan 
0,03% quruq modda xisobidan qabul qilinadi: 
СНВ 

 0,05

383/100 

 0,192 кg/m
3
. 
Sentrifugalangan beton tarkibini hisoblash 
Sentrifugalangan  betonning  asosiy  ko‗rsatkichlari  –  betonning  siqilishdagi  
mustahkamligi bo‗yicha klassi, sovuqqa chidamlilik markasi. 
Farqlanadigan  xususiyati  –  beton  qorishmasini  zichlash  vaqtidagi  tarkibini 
o‗zgarishidir. 
Qoldiq Ц/С nisbati qiymati: 
 
 
 
 
 
 
     
 
      
 
bu  yerda:  S
q
  –  beton  qorishmasidagi  zichlangandan  keyin  qolgan  suv 
miqdori. Dastlab S
q
 

 150 l/m
3
 qabul qilish mumkin. 
Keyingi  xisob-kitoblarda  sentrifugalangan  betonning  tarkibi  umumiy 
formulalardan foydalanib amalga oshiriladi. 
Quyidagilarni e'tiborga olish zarur: 
-
 
yirik  to‗ldirgich  tanlanganida  D
ey
  miqdori  buyum  devori  qalinligining 
0,25 qismidan katta bo‗lishi mumkin emas; 
-
 
5-10 va 10-20 mm fraksiyali to‗ldirgichlardan foydalanilganida 5-10 mm 
fraksiyalar  miqdori  to‗ldirgichlarning  umumiy  miqdorining  25-40% 
tashkil etishi kerak; 
-
 
beton  qorishmasining  harakatlanuvchanlik  bo‗yicha  P1  ni  ta'minlash 
uchun dastlabki suv miqdori qabul qilinadi; 
Sentrifugalangan 
beton 
tarkibini 
xisoblashni 
sentifuga 
yordamida 
tayyorlanadigan  elektr  o‗tkazgichlarning  oldindan  zo‗riqtirilgan  tayyorlash  uchun 
mo‗ljallangan beton misolida ko‗rib chiqamiz. 
-
 
Beton klassi B35;  
-
 
Beton qorishmasining markasi P2;  

---

187 
 
-
 
Qotish vaqti sharoiti – normal sharoitga yaqin;  
-
 
Betonga bo‗lgan maxsus talab – sovuq ta'siriga chidamlilik F200; 
Materiallar: portlandsemen –PS500 D0; sement xamirining normal quyuqligi  
- 26,5%. 
Chaqiq tosh: fraksiyalari o‗lchami  5 – 10 mm; to‗kama zichligi 1450 kg/m
3
; 
Qum: M
k
 

 2,4; zarralar lrasidagi bo‗shliq – 0,41; 
Beton qorishmasining harorati 200 
0
C; 
Betonning loyihaviy markasi erishadigan vaqt – 28 sut. 
Beton mustahkamligining o‗rtacha darajasi: 
 
  
   
  
 
 
                               
 
Talab etiladigan Ц/С nisbati: 
 
 
 
 
 
 
     
 
        
     
         
            
 
Beton qorishmasining harakatlanuvchanlik bo‗yicha P1 ni ta'minlash uchun 
dastlabki  suv  miqdori    -  jadvalga  muvofiq  qabul  qilinadi.  C
q

200  l/m
3
.  C
q

150 
l/m
3 
deb qabul qilamiz. 
 
Sement sarfi: Ц 

 (Ц/С) 

 С
қ

2,3 

 150 

 345 кg/m
3
. 
Chaqiq tosh sarfi  
   
    
 
  
(      )
 
  
 
 
 
 
   
    
    (          )
   
 
 
   
           
 
 
α 

 1,39; 
∆α 

 0,2. 
Қум сарфи: 

---

188 
 
    (       (
 
 
 
   
 
 
 
 
 
))    
  
  (       (
   
    
       
    
   
))       
          
 
 
Natija: 
Dastlabki tarkib: 
Ц 

 345 кg/m
3
; 
С
q
 

 200 кg/m
3
; 
Q 

1092 кg/m
3
; 
Ч 

 888 кg/m
3
; 
Jami: 2525 кg/m
3
. 
Хajm: V 

 345/3,12+200+1092/2,7+888/2,65 

 1050 l. 
 
Beton qorishmasining dastlabki zichligi: 2525/1,050 

 2404 кg/m
3
. 
 
Jalb qilingan havo xajmi: 
     (      
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
)   (      
   
    
       
    
   
 
   
    
)  
       
 
 
 
Zo„riquvchan beton beton tarkibini hisoblash 
Zo‗riquvchan  betonlar  NS-10  –  NS-40  zo‗riquvchan  sementlar  asosida 
olinadi. Zo‗riquvchan betonning asosiy ko‗rsatkichlari – beton klassi, o‗z-o‗zidan 
zo‗riqish  bo‗yicha  markasi,  sovuq  ta'siriga  chidamlilik  va  suv  o‗tkazmaslik 
bo‗yicha markalari. 
Beton tarkibini xisobi talab etiladigan klass va markani o‗z-o‗zidan zo‗riqish 
shartidan kelib chiqib amalga oshiriladi. Sement sarfi quyidagi formulalar qiymati  
bo‗yicha aniqlangan maksimal miqdorda belgilanadi: 
    (
 
 
  
 
 )   
 
        (
 
 
 
 
 
 
)
 
     
 

---

189 
 
 
bu yerda: C – suv sarfi, l/m
3
; 
 
 
-talab etiladigan siqilishdagi mustahkamlik ko‗rsatkichi chegarasi, MPa; 
 
 
- sement faolligi, MPa; 
 
 
 
   
 
 
 
  -  o‗z  o‗zidan  zo‗riqish  bo‗yicha  talab  etiladigan  beton  markasi  va 
sement faolligi, MPa; 
Xisoblash  ishlarida  ―α‖  koeffitsienti  miqdorini  portlandsement  asosidagi 
betonlar uchun olinganiga nisbatan 10-35% yuqori qabul qilishga ruhsat etiladi. 
Kelgusi xisob-kitob ishlari umumiy bo‗yicha olib boriladi. 
Rezervuar  monolit  devorlari  uchun  zo‗riquvchan  beton  tarkibini  xisobini 
misolda ko‗rib chiqamiz. Beton klassi B35, beton qorishmasining markasi P2. 
  Beton  qorishmasini  uzatish  usuli  –  betonnasosi  yordamida  uzatiladi. 
Betonning  qotish  sharoiti  –  normal  sharoitga  yaqin.  Betonga  maxsus  talab  –  o‗z-
o‗zidan zo‗riqish klassi S
r 
0,6. 
Foydalaniladigan  materiallar:  zo‗riquvchan  sement  –  NS-20  M500;  NG 
(normal quyuqlik) 27%; 
Chaqiq tosh fraksiyasi 5-20 mm, markasi 1200, to‗kma zichlik 1450 kg/m
3
; 
Qum – M
k
=2,3; zaralar orasidagi bo‗shliq – 0,43. 
Beton qorishmasining harorati – 20 
0
C; 
Betonning mustahamligi aniqlanadigan vaqt – 28 sut. 
yechish: Betonning o‗rtacha mustahkamlik darajasi 
 
 
   
  
 
 
                                
 
 
Talab etiladigan Ц/С 
 
 
 
 
 
(    )  
 
       
     
      
             
; 
 
А=0,6; NS uchun 1,1 koeffitsient bilan qabul qilamiz; 
R
ц
=50 МPа – НЦ-20 М500. 
 
Tekshirish: Ц/С=1,795

1,82 
 
Suv sarfi                      С = 200 
 
Sement sarfi                 Ц = (Ц/С)

С=1,82

200=364 кg/m
3
. 

---

190 
 
 
Tekshirish: Ц = 364

280 (1.6. jadval bo‗yicha). 
Talab etiladigan o‗z-o‗zidan zo‗riqish shartini ta'minlash sharti bo‗yicha  
        (
 
 
 
 
 
 
)
 
            (
   
 
)
 
                  
 
 
 
Sement sarfini 499,5 kg/m
3
 deb qabul qilamiz. 
Chaqiq tosh sarfi: 
 
   
    
 
  
(      )
 
 
 
 
 
 
 
    
    (          )
   
 
 
   
           
 
 
 
α =1,28; 
∆α = 0,2. 
Tekshirish: Ч/

ч
= 1139/2700 = 0,42 

0,45. 
Qum sarfi 
    (       (
 
 
 
     
 
 
 
    ))  
 
 
  (       (
     
    
       
    
   
))                  
 
 
Tekshirish: Қ/Ц=578/499,5=1,157

2 – strukturani yaxlitligini tekshirish 
shart emas. 
Natijalar: 
Ц = 499,5 кg/m
3
; 
С = 200 кg/m
3
; 
Ч = 1139 кg/m
3
; 
Q = 578  кg/m
3
; 
 
Жами:2416,5 кg/m
3
. 
Tekshirish: 
     (       (
 
 
 
     
 
 
 
 
 
 
 
))  
  (       (
     
    
       
    
   
 
   
    
))        
 
 
 
Plastiklovchi va kompleks qo„shimchalar bilan beton tarkibini hisoblash 
Plastiklovchi  va  kompleks  qo‗shimchalar  bilan  beton  tarkibini  hisoblash 
GOST  27006  talablari  asosida  bajariladi.  Kimyoviy  qo‗shimchalarning  tavsiya 

---

191 
 
etiladigan miqdorini tanlashda    jadvaldan foydalanish mumkin.  Beton tarkibini 1 
m
3
 zichlangan beton qorishmasi uchun quyidagi uslubda hisoblanadi: 
Qo‗shimchasiz beton tarkibi xaqidagi ma'lumotlardan Ц/С nisbati, suv sarfi, 
sement  sarfi,  qum  va  yirik  to‗ldirgich  miqdori  va  boshqalardan  foydalanib  beton 
qorishmasiga  korrektirovka  kiritiladi.  Plastiklovchi  qo‗shimchalardan  foydalanib 
tayyorlanadigan  beton  qorishmasi  tarkibi  quyidagi  usulda  tanlanadi.  Beton 
qorishmasining berilgan joylashuvchanligidan kelib chiqqan xolda va sement sarfi 
koeffitsientini  (K
s
)  eng  kichik  ko‗rsatkichga  ega  bo‗lishi  zarurligi  shartidan 
qo‗shimchaning optimal miqdori aniqlanadi: 
 
 
 
 
 
 
 
Buning uchun betonning tavsiya etiladigan qo‗shimcha miqdori chegarasida 
turli  miqdordagi  qo‗shimchalar  bilan  betonning  uch-to‗rt  tarkibi  hisoblanadi  va 
tanlanadi.  Kimyoviy  qo‗shimchalardan  foydalanilganida  bu  tarkiblardagi    suv 
miqdori qo‗shimchasiz nominal tarkibdagi suv miqdoriga teng olinishi mumkin. 
Plastiklovchi  qo‗shimchadan  foydalanilganida  suv  sarfi  miqdorini  3.15– 
jadvaldan aniqlanadi.