Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

иқтисодиётни тартибга солиб туриш вазифасини
талаб, таклиф, рақобат ва
нархлар ёрдамида бажаради. У ўзида талаб ва таклифни жаъмлаб, бу билан нимани, қанча
миқдорда ва қайси вақтда ишлаб чиқариш кераклигини аниқлаб беради. Бозор-нарх
воситасида иқтисодий ресурсларни товарларга талаб камайган тармоқлардан талаб ортган
тармоқларга оқиб келишини таъминлайди.
Шунингдек, адабиётларда бозорнинг бошқа кўплаб қўшимча вазифалари ҳам
келтирилади. Бу вазифаларни яққолроқ тасаввур этиш учун уларни махсус чизма
кўринишида ифодалаш мумкин (3-чизма).
3-чизма. Бозорнинг вазифалари.

---

48
Бозор турли хил вазифаларни бажарса-да, улар ўзаро боғлиқ ва бир-бирини такозо
қилади. Бозорнинг мазмунини тўлароқ тушунмоқ учун унинг турларини ва ички
тузилишини билиш
зарур.
Бозорнинг ички тузилиши мураккаб бўлганлиги сабабли уни туркумлашда қуйидаги
асосий мезонларга асосланилади:
- бозорнинг егуклик даражаси;
- сотиладиган ва сотиб олинадиган маҳсулот тури;
- бозор субъектлари хусусиятлари;
- бозор миқёси,
- иқтисодий алоқалар тавсифи ва бошқалар.
Бозорнинг
етуклик даражасига қараб
ривожланмаган бозор, классик (эркин) бозор,
ҳозирги замон ривожланган бозорларга бўлинади.
Ривожланмаган, шаклланаётган бозор
кўпроқ, тасодифий тавсифга эга бўлиб, унда товарни товарга айирбошлаш усули (бартер)
кўпроқ қўлланилади. Бозорнинг бу тури тарихан ҳали ҳақиқий пул келиб чиқмаган даврга
тўғри келади. Лекин ҳозирги даврда ҳам айрим мамлакатларда пул инқирозга учраб,
ижтимоий ишончни йўқотган, бозор иқтисодиётига ўтаётган даврларда ҳам бу бозор амал
қилиши мумкин.
Эркин (классик) бозор
- товар ва хизматларнинг ҳар бир тури бўйича жуда
кўп ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар, яъни сотувчилар ва сотиб олувчилардан иборат
бўлиб, пул орқали айирбошлаш жараёнида улар ўртасида эркин рақобат келиб чиқади,
нархлар талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатга қараб эркин шаклланади, рақобатнинг турли
усуллари қўлланилади, аҳоли ва ишлаб чиқарувчилар кескин табақаланади.