Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Huquq normalarini 

sharhlash usullari

2-§.

---

384

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

– uning ijtimoiy voqelik bilan bo‘lgan boshqa aloqalarini tadqiq etadi.

Huquqshunoslik fanida huquqni sharhlashning quyidagi usullari farqla-

nadi: 

grammatik (filologik) sharhlash; tizimli (sistemali) sharhlash; tarixiy-

siyosiy sharhlash; mantiqiy sharhlash; teleologik sharhlash; maxsus yuridik 

sharhlash.

Grammatik sharhlash («til bo‘yicha», «filologik» kabi iboralar bilan 

ham ifodalanadi) hujjat matnini morfologik va sintaktik tuzilishini aniqlashga 

qaratilgan maxsus usuldir. Ushbu usul yordamida ayrim so‘zlar va atamalar, 

butun gaplar, gaplar guruhining grammatik ma’nosi aniqlashtiriladi. Bunda 

normativ-huquqiy hujjatda qo‘llanilgan ot, sifat, son kabi gap bo‘laklari, keli-

shik qo‘shimchalari, fe’llarning shaxsi va turlari; ishlatilgan bog‘lovchilar, 

tinish belgilari va shu kabilarning ahamiyati o‘rganiladi.

Huquqiy norma mazmunini, matnini savodxonlik nuqtayi nazaridan 

sharhlashga, undagi hatto tanish belgilarining ahamiyatiga bir misol kelti-

ramiz. Parlament majlisida murakkab iqlimli mintaqalarda mehnat qilayot-

gan shaxslar uchun imtiyozlar o‘rnatishga oid qonun loyihasi muhokama 

qilinayotganda deputatlardan biri quyidagi jumlaga e’tiroz bildirdi:

 «Suv-

siz cho‘l zonalarida mehnat qilayotganlarga imtiyoz berilsin». Deputat 

bu jumladagi «suvsiz» so‘zidan keyin vergul qo‘yishni taklif etdi. Shunda 

jumla quyidagicha bo‘ladi: 

«Suvsiz, cho‘l zonalarida mehnat qilayotgan-

larga imtiyoz berilsin». Bunda vaziyat tubdan o‘zgaradi. Birinchi variantda 

faqat «suvsiz cho‘l zonalar» nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi variantda «ham 

suvsiz», «ham cho‘l» zonalarda mehnat qilayotgan shaxslar imtiyozlardan 

bahramand bo‘ladilar. Demak, bitta vergul qonun normasining ma’nosini ta-

momila o‘zgartirdi, u imtiyozdan foydalanadigan subyektlar doirasini ancha 

kengayishiga sababchi bo‘lmoqda.

Grammatik sharhlashda normativ hujjatdagi har bir so‘z o‘rganiladi, 

so‘zning asosiy ahamiyati, ma’nosi, grammatik shakli aniqlanadi. Qonun-

chilikda ishlatiladigan maxsus atamalarni tadqiq qilish huquq normalarini 

sharhlashda alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Ayrim so‘zlar va atamalarning 

ma’nosi aniqlanganidan so‘ng norma orqali ifoda etilgan gaplar ma’nosi, 

ularning umumiy grammatik, etimologik va lug‘aviy tuzilishi o‘rganiladi. 

Grammatik sharhlash natijasida huquqiy normaning matnida ifodalangan 

mazmuni aniqlanadi.

Grammatik sharhlashda quyidagilarga e’tibor beriladi:

– «sharhlashning oltin qoidasi» – qonunning biror-bir moddasini 

sharhlash jarayonida hamma uchun tushunarli bo‘lgan, adabiy tildan foydalanish 

lozim;

---